Morgunblaðið - 23.04.1998, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1998
MORGUNBLAÐIÐ
JMtargmi&Iiifrffe
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
HÁTÍÐ BÓKA
í SUMARBYRJUN
ALÞJÓÐADAGUR bókarinnar er haldinn hátíðlegur í
þriðja sinn í dag, 23. apríl, á sumardaginn fyrsta, sem
jafnframt er fæðingardagur nóbelsskáldsins okkar, Hall-
dórs Kiljans Laxness. Dagur bókarinnar fer vel saman við
hinn séríslenska og forna hátíðisdag, sumardaginn fyrsta.
Spánverjar hafa haldið Dag bókarinnar hátíðlegan til
fjölda ára en það var fyrir þremur árum sem UNESCO,
menningarstofnun Sameinuðu þjóðanna, ákvað að gera 23.
aprfl að alþjóðlegum baráttu- og hátíðisdegi bókarinnar og
höfundarréttarmála. Á Spáni hefur það tíðkast á þessum
degi að gefa ættingjum og vinum bók og rós að gjöf; er það
fallegur siður sem Islendingar mættu taka upp á þessum
boðunardegi birtu og yls, góð bók fær hug okkar og hjarta
til að ljóma rétt eins og birta sumarsins.
Segja má að sumardagurinn fyrsti sé rótfastur í ís-
lenskri menningu. Hann ber upp á fyrsta fímmtudag eftir
átjánda aprfl því að með honum hófst harpa, fyrsti sumar-
mánuðurinn að fornu tímatali. Þjóð, sem þurfti að þreyja
þorrann og góuna, oft við þröngan kost, langa, dimma og
kalda vetur, fagnaði sól og sumri, vaknandi gróðri, kom-
andi bjargræðistíma til sjávar og sveita sem afkoma henn-
ar byggðist á. Heiti dagsins var bókfest þegar í Grágás og
Jónsbók og fleiri fornum heimildum. I Sögu daganna eftir
Árna Björnsson segir: „Þótt heimildir séu fámálar er lík-
legt að Islendingar hafí alltaf haldið til dagsins í mat og
drykk eftir efnum og ástæðum. Sumargjafír eru þekktar
frá 16. öld og eru miklu eldri en jólagjafír. Ekki var unnið
nema nauðsynjastörf eða táknræn sumarstörf, og hafa
börn nýtt daginn til leikja.“
Það fer vel á því að halda tryggð við þennan séríslenska
hátíðisdag og einmitt tileinka hann leik barnanna og sam-
verustund með fjölskyldunni. Það fer líka vel á því að
þennan dag skuli nú bera upp á Dag bókarinnar. Bók-
menntirnar voru vorið í íslenskri menningarsögu, vor þjóð-
arinnar - íslensk þjóð er reist á bókmenntunum. Þegar
spurt er hvers vegna við höldum Dag bókarinnar hátíðleg-
an má þannig svara með annarri spurningu: Hvað væri ís-
lensk þjóð án bóka? En bókin er ekki aðeins grundvöllur-
inn að þjóðmenningu okkar Islendinga heldur hefur hún
einnig verið sá staður sem best og lengst hefur dugað til að
safna á þekkingu og hugsunum mannkyns. Þrátt fyrir gríð-
arlega mikla og merkilega þróun í tækni til að miðla upp-
lýsingum, svo sem sjónvarpið og tölvan eru gott dæmi um,
hefur enn ekki verið fundin betri leið til að miðla upplýs-
ingum, hugmyndum og bókmenntum en bókin, hið prent-
aða orð.
Hin sterka staða bókarinnar birtist með skýrum hætti í
íslenskri bókaútgáfu síðustu ár og áratugi. í nýrri rann-
sókn Hildar G. Eyþórsdóttur á íslenskri bókaútgáfu sið-
ustu þrjátíu ára, sem birtist í nýútkomnu hefti tímaritsins
Ritmennt, kemur fram áð bókaútgáfa hefur aukist jafnt og
þétt. Árið 1986 voru 1.282 bækur gefnar út hér á landi en
tíu árum síðar, árið 1996, voru útgefnar bækur 1.543. Stíg-
andin hefur verið nokkuð jöfn en þó má sjá sveiflur á milli
ára, bókaútgáfan er til að mynda langmest á árinu 1992 eða
1.770 bækur. Rekur ef til vill marga minni til þess að
einmitt á þessu tímabili var enginn virðisaukaskattur (áður
söluskattur) á bókum en hann var settur aftur á eftir stutt
hlé sumarið 1993. Það er kappsmál fyrir íslenska bókaút-
gáfu og íslenskar bókmenntir að leggja niður þennan skatt,
sem er 14% af verði bóka, en það hefur sýnt sig að hann
kemur harðast niður á bókum sem eru viðkvæmar í sölu,
seljast hægt en örugglega, svo sem eins og ljóðabókum.
Fréttir um stöðu bókarinnar hér á landi hafa annars ver-
ið nokkuð misvísandi síðustu misseri. Annars vegar hefur
könnun Þorbjörns Broddasonar, prófessors við Háskóla Is-
lands, á lestri íslenskra barna og unglinga á aldrinum 10 til
15 ára sýnt að innan þessa aldurshóps eru sífellt fleiri sem
aldrei líta í bók ótilneyddir. Hins vegar hafa almennings-
bókasöfn hér á landi aldrei verið vinsælli en einmitt nú eins
og fram kom í viðtali við Önnu Torfadóttur borgarbóka-
vörð í Morgunblaðinu síðastliðinn sunnudag. Og þótt könn-
un Þorbjarnar bendi til að umræddur aldurshópur barna
hafí snúið sér í auknum mæli að tölvum og margmiðlun þá
hefur sú tækni ekki slegið bókinni við í miðlun upplýsinga
og hugmynda, eins og áður sagði, heldur frekar stutt við
hana, komið upp að hlið hennar. I megindráttum er því
vart ástæða til annars en að horfa bjartsýn og hugrökk til
framtíðar hvað bókina varðar á þessum fyrsta degi sumars.
SKOÐANASKIPTI
IRABBI á vegum rannsóknar-
stofu í kvennafræðum nýver-
ið ræddu þau Elvira Scheich
og Skúli Sigurðsson um hinar
mildu breytingar sem orðið hafa á
vísindum á síðustu áratugum með
tilkomu „technoscience" eða
„tæknivísinda“. I hverju eru breyt-
ingamar fólgnar? Geta þær haft
áhrif á hugmyndir okkar um lýð-
ræði? I stuttu spjalli við Elviru og
Skúla ræddu þau þessar spurning-
ar.
Tækni-
vísindi og
Sérfræðingaveldið
- Á sama tíma og tæknin er orðin
flóknari eykst sérfræðimenntunin.
Það er oft talað um að vísindamenn
viti lítið um annað en sitt þrönga
sérsvið.
Elvira: Mér dettur í hug dæmi frá
Frankfurt/Main og kjameðJisfræð-
ingum sem vinna þar. Þrátt fyrir að
þeir séu sérfræðingar á þessu sviði
geta þeir varla skilið til hlítar hvað
gerist í kjamorkuvemm né hvaða
líffræðilegu áhrif geislun getur þaft.
Það vill oft brenna við að ólfldr sér-
fræðihópar beri ekki nægilega sam-
an bækur sínar né viðurkenni eðli-
leg takmörk þekkingar sinnar.
í raun eru sérfræðingar á hverju
strái. I kjölfar Chemobyl-slyssins í
Sovétríkjunum árið 1986 jókst and-
staðan við notkun kjarnorkunnar í
Vestur-Þýskalandi og mikfl um-
ræða varð um hættuna af kjam-
orkuverum. Margar mæður vora
mjög áhyggjufullar vegna velferðar
barna sinna og kynntu sér ítarlega
þessa ógn. Mæðurnar urðu því sér-
fræðingar á þessu sviði og vissu í
raun meira hvað leitt gat af notkun
kjarnorkuvera heldur en _________
margir kjameðlisfræð-
ingar.
Skúli: Það er mjög
mikilvægt að við gerum
okkur grein íyrir því að
Morgunblaðið/Ásdís
ELVIRA Scheich, eðlis- og stjórnmálafræðingur og Skúli Sigurðsson,
vísindasagnfræðingur.
Mæðurnar
urðu
sérfræðingar
enginn getur vitað allt um jafngríð-
arlega flókin fyrirbæri og kjarn-
orkuver. Þegar kjarnorkuver eða
risavaxin efnaverksmiðja er byggð
þarf að hafa gífurlegt eftirlit með
því að rétt sé að verki staðið.
Afraksturinn eru gagna- og skjala-
haugar sem krefjast stórtækrar
skjalavörslu og skipulagningar til
þess að unnt sé að flnna nauðsynleg
gögn fari eitthvað úrskeiðis. Þetta
leiðir hugann að því að skipulag og
meðferð gagna í tröllauknum
gagnagrannum er mjög mikilvægt
einkenni tæknivísinda.
Elvira: Með tæknivísindum eins
og kjamorkunni, hafa ný vandamál
skotið upp kollinum. Eitt þehra
varðar þá sérfræðiþekkingu sem
hefur orðið tfl og unnt er að nota á
skelfflegan hátt. Þegar Sovétríkin
liðuðust í sundur í upphafi þessa ára-
tugar vaknaði sú spuming hvað ætti
að gera við fólkið sem var sérfræð-
ingar í kjamorkumálum. Það var til
dæmis óttast að þeir seldu þekkingu
sína til Saddam Hussein í Irak.
_________ Þetta sýnir hvað sam-
band stjómmála, hem-
aðar og tæknivísinda er
flókið.
Annað vandamál
varðar þann úrgang sem
þessari starfsemi fylgir. Urgangur-
inn er stórhættulegur og það er
ljóst að við verðum að hafa auga
með honum og þessum kjarnorku-
verum um ókomin ár, hvort sem
þau verða starfrækt áfram eða
ekki. Og við þurfum að þjálfa
starfsmenn til þess að vakta þessi
ver, en er víst að þeir verði tiltækir?
Ógn við lýðræðis-
lega umræðu
- En hvernig er hægt að hafa al-
menna umræðu um tækmvísindi,
sem era jafnflókin og raun ber vitni
og fáir hafa þekkingu á?
Skúli: Ef við vfljum hafa lýðræð-
islega og upplýsta umræðu þá er
mikflvægt að allir beri skynbragð á
þessi mál. Sérfræðinga á sviði
kjarnorku skortir oft nægilega
þekkingu á mannlegu samfélagi og
aðrir þekkja lítið til kjarnorku. Ef
við teljum að gagnrýn umræða og
hugsun sé af hinu góða og það sé
æskilegt að hafa ólíkar skoðanir þá
er nauðsynlegt að grundvöllur sé til
fyrir heilbrigð skoðana- _________
skipti um vísindi og
tækni. Því er nauðsynlegt
að sem flestir hafi lág-
marksþekkingu á þessum
sviðum svo upplýst og
Þurfur
rýna c
lýsta i
gagnrýnin umræða geti átt sér stað.
Sérfræðingar skirrast stundum
við að fylgja lýðræðislegum leik-
reglum á sviði tæknivísinda og um-
ræðan einkennist ekki af gagnrýni
og umburðarlyndi heldur af ein-
strengingslegum hugsunarhætti:
annað hvort ertu með eða á móti.
Þetta hefur einkennt umræðuna um
notkun kjarnorkunnar og brennur
við í umræðu um erfðatækni. Þá er
ekki óalgengt að sérfræðingar á
ákveðnu sviði tali valdsmannslega
um álitamál sem eru utan þeirra
- Hvað er átt við með „technosci-
ence“ eða tæknivísindum?
Elvira: Þetta hugtak er lykflhug-
tak í rannsóknum á vísindum og
stöðu þeiira í nútíma samfélagi.
Hugtakið hefur verið notað af
femínistum til að skýra hvemig vís-
indin eru meðal annars hluti af
valdauppbyggingu samfélagsins.
Frá lokum seinna stríðs hefur orðið
grundvallarbreyting á stöðu vís-
inda. Umfang vísindarannsókna
hefur aukist hröðum skrefum og
það er mun erfiðara en áður að að-
greina þau frá ríkisvaldinu eða stór-
fyrirtækjum til dæmis á sviði eðlis-
fræði og vopnasmíði eða fjarskipta-
tækni, eða á sviði líffræði og erfða-
tækni.
Skúli: Það hefur líka orðið breyt-
ing á stöðu vfsindagreina innbyrðis.
Auk þess er oft og tíðum erfitt að
greina muninn á vísindum, tækni og
læknisfræði. Ein leið til að skilja
tæknivísindi er að líta á tæki eins
og til dæmis röntgentæki. Þau eru
notuð í læknisfræði og raunvísind-
um, og teygja anga sína jafnvel enn
víðar.
Elvira: Þetta era ekki bara tæki
heldur vélar. Mjög flóknar vélar,
smáar eins og tölvur eða risastórar
eins og öreindahraðlar.
Skúli: Þessar vélar og tæki era
knúðar raforku og tengdar saman á
flókinn hátt í stórum tæknikerfum.
Af þessu leiðir að skflningurinn á
orsakasamhenginu sem þar ríkir
getur orðið mjög spennandi. Það er
ekki hægt að segja að A orsaki B
með einfoldum hætti heldur eru or-
sakirnar margslungnar og ekki
alltaf auðsæjar.
lýðræði
Hvað eru tæknivísindi? Hverjir hafa vit á
vísindum? Hvert er samband vísinda og lýð-
ræðis? Þessar spurningar bar á góma í sam-
tali sem Salvör Nordal átti við þau Elviru
Scheich, eðlis- og stjórnmálafræðing og
Skúla Sigurðsson, vísindasagnfræðing.