Morgunblaðið - 11.12.1999, Blaðsíða 58

' LAtfÖAfttiÁÓrjR'Í'í. DE'SIvMRE'K 199Í)
MÖRtÍUKRrlADIÍV
UMRÆÐAN
Mat á um-
hverfískostnaði
Guðjón Stefán Gunnar
Jónsson Thors
UNDANFARIÐ
hefur æ oftar heyrst
talað um umhverfls-
kostnað í umræðum
um umhverfismál. Við
sem störfum sem ráð-
gjafar við að meta um-
hverfisáhrif fram-
kvæmda teljum okkur
skylt að blanda okkur í
þessa umræðu. Ekki er
ljóst hvort eðlilegt sé
að tengja saman mat á
umhverfisáhrifum
framkvæmda og kann-
anir á umhverfiskostn-
aði. Flestir geta þó
verið sammála um að
rétt sé að taka þennan
kostnað með í útreikning á arðsemi
framkvæmda. En hvernig á að fara
með þessar upplýsingar við ákvörð-
un um tilhögun ákveðinna fram-
kvæmda?
Verðmætamat
Auðlindir era verðmæti sem hafa
rtmkil áhrif á afkomu þjóðarbúsins
og velferð fólks. Náttúrulegt um-
hverfi hefur einnig áhrif á velferð
fólks og þar með talið margvísleg
not af náttúrulegu umhverfi, s.s.
möguleikar til útivistar, upplifun af
landslagi og fjölbreytileiki lífríkis.
Fylgifiskur framkvæmda og
mannvirkjagerðar er að með þeim
breytist oft náttúrulegt umhverfi og
þar með notagildi fólks af því. Með
því að breyta möguleika fólks á að
nota nóttúrulegt umhverfi breytist
velferð þess og telst sú breyting
vera umhverfiskostnaður fyrirhug-
aðra framkvæmda.
Við mat á breytingum á verðmæti
náttúrulegs umhverfis þarf að taka
tiilit til framtíðarnota þess. Því þarf
að spá fyrir um hvernig fólk muni
nýta viðkomandi svæði í framtíðinni,
t.d. hvort fleiri munu koma til með
að njóta viðkomandi landslags, nýta
möguleika til útivistar á svæðinu
eða vilja vernda vistkerfið á svæð-
inu. Jafnframt þarf að taka tillit til
þess hvort önnur landnotkun geti
skilað meiri arðsemi en fyrirhuguð
framkvæmd, þ.e.a.s. að núvirði fyr-
irhugaðrar framkvæmdar sé lægra
en virði þess að bíða og kanna aðra
landnotkunarkosti.
Skiptir umhverfis-
kostnaður máli?
Við ákvörðun um að ráðast í til-
tekna framkvæmd, s.s. byggingu
verksmiðju, er unnið arðsemismat
þar sem peningalegar stærðir eru
teknar inn í útreikninga. Niðurstaða
þessara útreikninga mun ráða því
hvort ráðist verður í framkvæmdir
og ef svo er hvernig tilhögun fram-
kvæmda verður, t.d. staðsetning,
umfang og rekstrartími.
í þessum útreikningum er yfir-
leitt ekki lagt mat á umhverfiskostn-
aðinn, en hann getur til að mynda
verið fólginn í takmörkun útivistar-
svæðis, rýrnun á sjóm-ænu gildi um-
hverfis í nágrenni verksmiðju eða
vegna mengunar frá henni. I tilfell-
um þar sem umhverfiskostnaðurinn
er ekki metinn mun framkvæmda-
aðili meta hag af framkvæmdum
eingöngu m.t.t. kostnaðar og ábata
sem snúa beint að honum. A þann
hátt geta skapast þær aðstæður að
tilhögun framkvæmdar hámarkar
arðsemi framkvæmdaaðilans, en
Umhverfismat
Auðlindir eru verðmæti,
segja Guðjón Jónsson
og Stefán Gunnar
Thors, sem hafa mikil
áhrif á afkomu þjóðar-
búsins og velferð fólks.
ekki samfélagsins. En þjóðhagslega
hagkvæm tilhögun framkvæmdar er
tilhögun þar sem tekið er tillit til
umhverfiskostnaðar til jafns á við
kostnað framkvæmdaaðila, þ.e.a.s,
heildarkostnaður framkvæmdar er
samanlagður framkvæmdakostnað-
ur og umhverfiskostnaður. Þannig
getur umhverfiskostnaður skipt
verulegu máli fyrir heildararðsemi
framkvæmda og á þann hátt haft
mikilvæg áhrif á tilhögun hennar.
Hvernig nýtast niðurstöður
slíkra útreikninga?
Þegar búið er að leggja mat á um-
hverfiskostnað er hann einn af þeim
þáttum sem lagður er til grundvall-
ar í ákvarðanatöku um tilhögun fyr-
irhugaðra framkvæmda. Það eru
oftast opinberir aðilar sem nota
þessa niðurstöðu í tengslum við leyf-
isveitingar.
I meginatriðum er unnt að skil-
greina niðurstöður matsins þannig:
A. Ef arðsemi framkvæmdar er
töluvert hærri en umhverfiskostn-
aður, mun tilhögun A auka velferð
samfélagsins og hagi-ænir þættir
munu ráða miklu um ákvarðanatöku
(mynd 1).
B. Ef lítill munur er á arðsemi
framkvæmdar og umhverfiskostn-
aði, mun tilhögun B ekki valda veru-
legum breytingum á velferð samfé-
lagsins (mynd 1). í slíkum tilfellum
mun ákvarðanataka um framkvæmd
byggjast á öðrum en hagrænum
þáttum.
J Kr. Arðsemi framkvæmdar k Tflhögun framkvæmdar i j j Tilhögun Tilhögun í B A i Tilhögun C
U | i | I ; U - u
U = umhverfiskostnaður
C. Ef umhverfiskostnaður er
verulega hærri en arðsemi fram-
kvæmda, þá eru engar hagrænar
forsendur fyrir því að ráðast í fram-
kvæmd C (mynd 1).
Hverjir eiga að láta meta
umhverfískostnað?
Samkvæmt lögum um mat á um-
hverfisáhrifum er það fram-
kvæmdaaðili sem sér um vinna það
mat. Mörgum þykir sjálfsagt eðli-
legast að tengja saman mat á um-
hverfisáhrifum og mat á umhverfis-
kostnaði. Það er hins vegar ljóst að
ekki er ástæða til þess að meta um-
hverfiskostnað í öllum þeim tilvikum
sem við metum umhverfisáhrif
framkvæmda. Það er einungis
ástæða að leggja í slíka athugun á
þeim landsvæðum, sem hafa mikið
náttúruverndargildi eða þegar fyrir-
séð er að núverandi landnotkun
komi ti! með að breytast verulega og
því ólíkir hagsmunir í húfi.
Heppilegast er að ákveðnar upp-
lýsingar liggi fyrir um virði náttúru-
legs umhverfis á ákveðnum lands-
svæðum, sem eru sérstök, bæði
m.t.t. umhverfislegra þátta og
mögulegra nýtingar sem raskar
svæðinu. Þessar upplýsingar er eðli-
legt að opinber stjórnvöld leggi til,
t.d. sem hluti af rammaáætlun ríkis-
stjórnarinnar um nýtingu vatnsafls
og jarðvarma á íslandi. Þar þjrfti
að koma fram ákveðin forgangsröð-
un og á þann hátt er hægt að gróf-
flokka landsvæði eftir virði náttúru-
legs umhverfis. Við undirbúning
framkvæmda á einhverju þessara
svæða þarf því a<5 taka tillit tii þess-
arar flokkunar. I þeim tilfellum þar
sem framkvæmd er fyrirhuguð á
svæði þar sem umhverfisleg verð-
mæti eru mikil, ber framkvæmda-
aðila að standa að og bera kostnað af
frekara mati á umhverfiskostnaði
fyrirhugaðrar framkvæmdar.
Niðurstaða
I dag eru kröfur á framkvæmda-
aðila að hann meti umhverfisáhrif
fyrirhugaðra framkvæmda, en þar
er ekki lagt peningalegt mat á virði
umhverfisins sem kann að raskast.
Viðbótin sem fæst með því að hafa í
höndunum niðurstöðu um mat á um-
hverfiskostnaði er viðbót sem styrk-
ir leyfisveitandann í sinni afstöðu til
framkvæmdaleyfis á viðkvæmum og
umdeildum svæðum þar sem fram-
kvæmdir eru fyrirhugaðar. Þannig
getur leyfisveitandi borið saman
arðsemi framkvæmda og þann
kostnað sem hlýst vegna röskunar á
umhverfi. Hér er því verið að bera
saman sömu einingar, þ.e. krónur, í
stað þess að bera saman arðsemi við
tilfinningar og huglægt mat deiluað-
ila. Hins vegar má ekki telja svo, að
þar með sé allur vandi úr sögunni.
Niðurstöður slíks mats munu einnig
valda deilum milli umhverfisvernd-
arsinna og framkvæmdaaðila. Hjá
slíkum deilum verður ekki komist.
Það að meta umhverfiskostnaðinn
er því aðeins eitt atriði sem sjálfsagt
er að taka tillit til þegar verið er að
meta heildaráhrif framkvæmda og
ákveða hagkvæma tilhögun þeirra.
Höfundar eru rdðgjafar á
uniliverfissviðihjá VSÓ Ráðgjöf.
EITT vinsælasta
útivistarsvæði Reyk-
víkinga jafnt vetur
sem sumar er tví-
mælalaust Elliðaár-
dalurinn. Daglega
njóta hundruð Reyk-
víkinga útivistar þar.
Ekki þarf lengi að
fara þar um til þess
að sjá fólk á göngu, í
skokki eða á hlaupum,
um dalinn þveran og
endilangan. Enda er
-vel búið að útivistar-
fólki, lagðir hafa verið
göngu- og hjólastígar
og komið fyrir bekkj-
um svo fólk getur sest
niður og hvílt sig. Elliðaárdalurinn
sem útivistarsvæði á sér langa
sögu. Skíðaferðir í brekkur Ártúns
og Árbæjar hófust veturinn 1906-
1907, þar með hófst skíðaiðkun
Reykjavíkinga. Enn í dag flykkist
ungdómurinn í brekkurnar þegar
fyrsti snjórinn fellur. I dalnum er
starfandi íþróttafélag, þar er
stunduð hestamennska að óg-
Seymdri laxveiðinni svo eitthvað sé
nefnt. Elliðaárdalurinn er lifandi
frá morgni tii kvölds. Orkuveita
Reykjavíkur (áður
Rafmagnsveita
Reykjavíkur) hóf raf-
magnsframleiðslu
1921 og hefur síðan
látið sig dalinn miklu
varða og reynt að
sinna þessari náttúru-
perlu af kostgæfni,
enda er dalurinn eitt-
hvert fegursta útivist-
arsvæði á landinu.
Fræðslugildi dalsins
er einnig mikið og
hefur hlutverk hans
að því leyti vaxið
mjög undanfarin ár
en það er sá þáttur
sem Orkuveita
Reykjavíkur vill efla og bendi ég
hér á nokkra áhugaverða þætti.
Jarðfræði Elliðaárdals er stór-
kostleg vegna jarðfræðilegrar
sundurgerðar. Við Elliðaárósa eru
merkileg setlög, kölluð Elliðavogs-
lögin, og má þar finna leifar ým-
issa plantna sem uxu við Elliðavog
fyrir nokkur hundruð þúsund ár-
um; t.d. skeljar og samanpressað-
an mó. Það má einnig finna jökul-
rákaðar grági'ýtisklappir, hraun
frá nútíma og sjávarhjalla.
Elliðaárdalur
Það er von Orkuveitu
Reykjavíkur, segir
Kristinn H. Þorsteins-
son, að fólk nýti sér í
auknum mæli það sem
Elliðaárdalurinn hefur
upp á að bjóða.
Gróðurfar Elliðaárdalsins er
fjölbreytt. í dalnum hafa fundist
yfir 160 tegundir plantna, flestar
gamlar íslenskar tegundir. Síðari
ár hafa slæðst úr skrúðgörðum
ýmsar tegundir, eftir að garðrækt
hófst í dalnum kringum íbúðarhús
og sumarbústaði, og setja þær
þegar svip sinn á umhverfið. Má
t.d. nefna þar dagstjörnu, garðasól
og spánarkerfil. Sennilega á teg-
undaframboð eftir að aukast og
breytast með aukinni frjósemi
jarðvegs. Trjárækt hefur líklega
hafist í Elliðaárdalnum um eða
upp úr 1920 í kringum íbúðarhús
stöðvarstjóra rafstöðvarinnar. Má
þar finna gömul verðmæt tré t.d.
garðahlyn, silfurreyni, álm og
vesturbæjarvíði. Gróskumesti
trjálundurinn í Elliðaárdal er
Sveinbjarnarlundur, þar sem
hæstu sitkagrenitré landsins
standa. Eru þau um 20 m há og
voru gróðursett árið 1937.
Árið 1951 hófu starfsmenn Raf-
magnsveita Reykjavíkur, með
Steingrím Jónsson rafmagnsveit-
ustjóra í fararbroddi, skógrækt og
uppgræðslustarf í árhólmanum, en
hann var mikill áhugamaður um
skóg- og trjárækt. Var lagður þar
með grunnur að þeirri skógrækt
sem þar er. I dag er skógurinn í
árhólmanum eitt mesta aðdráttar-
afl dalsins. Þangað sækir fólk til
að njóta fegurðar og friðsældar.
Fuglalíf er fjölskrúðugt í daln-
um, þar verpa rúmlega 30 fugla-
tegundir og um 20 aðrar tegundir
teljast þar árvissir gestir og flæk-
ingar eru margir. Sumar tegundir
eiga sér fasta aðdáendur, má þar
nefna álftaparið sem verpir ár
hvert í Blásteinshólma ofan Ár-
bæjarstíflu. Það eru ófáir sem
fylgjast með þessum tignarlega
fugli koma ungum sínum upp. Á
ánum má sjá andartegundir eins
og stokkönd, duggönd og skúfönd.
I skóginum að vetri til má stund-
um sjá branduglu. Sannkölluð
paradís fyrir áhugafólk um fugla.
í dalnum er jarðhitasvæði, eitt
af vinnslusvæðum Orkuveitu
Reykjavíkur. Afl svæðisins er ná-
lægt 4% af heildarafli Orkuveitu
Reykjavíkur en það eru fáir sem
vita að í iðrum jarðar kraumar
heitt vatn. Ef Orkuveitan hætti að
nýta vatnið flæddi það upp úr bor-
holunum.
Forráðamenn Orkuveitu
Reykjavíkur eru meðvitaðir um
gildi Elliðaárdalsins til fræðslu í
umhverfismálum jafnt fyrir unga
sem aldna. Með það að markmiði
að auka þekkingu áhugafólks um
málefni dalsins hafa verið farnar
skipulagðar gönguferðir um dalinn
þar sem leiðsögumenn hafa farið
fyrir og frætt gesti um sögu, gróð-
ur og jarðfræði, jafnframt kynnt
önnur náttúrufyrirbæri sem þar
finnast. Fyrirtæki, félög og aðrir
hópar hafa í auknum mæli leitað
til Orkuveitunnar eftir leiðsögn
um dalinn. Hefur sú fræðsla ýmist
farið fram með því að gengnar eru
styttri vegalengdir eða farið er í
lengri ferðir með langferðabílum
og er þá fræðsla um Elliðaárdalinn
hluti af stærri dagskrá.
Þannig má nefna að fyrr á þessu
ári bauð Orkuveita Reykjavíkur
grunnskólakennurum í Reykjavík í
3ja daga ferð um landareign sína,
frá Hellisheiði niður að Elliðaárós-
um. Kennurunum var sýnt landið
og um leið sögð saga þess.
Tilgangurinn var að kynna fyrir
þeim hina stórbrotnu náttúru og
opna augu þeirra fyrir nýjum
möguleikum í náttúrufræðslu fyrir
nemendur; á jarðfræði, plöntum,
skordýrum, fuglum, heitu og köldu
vatni og rafmagnsframleiðslu.
Að lokum var þeim sýnt Minja-
safn Orkuveitunnar, sem er opið
öllum almenningi.Nýlega kom út
ágætisrit, „Elliðaárdalur land og
saga“, ritstýrt af Helga M. Sig-
urðssyni, sú bók er góð fræðsla
um dalinn.
Það er von Orkuveitu Reykja-
víkur að fólk nýti sér í auknum
mæli það sem Elliðaárdalurinn
hefur upp á að bjóða, ekki síst þau
tækifæri sem þar gefast til
fræðslu, þótt dalurinn sé skemmti-
legt útivistarsvæði er hann ekki
síður fræðandi og hreinasta gull-
náma þeim sem vilja kynna sér
náttúrufræði þessa svæðis.
Höfundur er garðyrkjustjóri Orku-
veitu Reykj'dvíkur.
Fréttir á Netinu mbl.is
/KLLTAf= e/TTH\SAÐ A/ÝT7
Gullnáma fróðleiks
í miðri höfuðborg
Kristinn H.
Þorsteinsson