Morgunblaðið - 16.09.2000, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2000
VIKU
m
MORGUNBLAÐIÐ
Visindavefur Háskóla íslands
Er hægf að lækna
nærsýni og sjónskekkju
með skurðaðgerð?
VISINDI
Meðat umfjöllunarefnis á Vísindavefn-
um að undanförnu má nefna tanna-
gníst, munnangur, beinþynningu, forn-
leifafræði, dánardægur Hitlers, lág-
marksstærð, lanolín, akkeri gull-
skipsins, dýrí búrum, heimakomu,
skurðaðgerðir við sjóngölium, menn-
ingu Inka og Maya, áhrif sjónvarps-
gláps á augun, sjö undur veraldar, risaeðlur, minningar og fortíð, vit-
und manneskjunnar, hvort allt hafi þegar verið gert, nasista og
útrýmingarbúðir, fyrsta bangsann, Ijóshraða, nýja hagkerfið, kjarn-
orkuvopnaeign, barnakrossferð, lifrarbólgu, muninn á kiðfættum og
hjólbeinóttum, rafgas, andoxunarefni ogafstæði. Netfang Vísinda-
vefjarins er ritstjorn@visindavefur.hi.is og símanúmerið 525 4765.
Heimildir og tilvitnanir eru birtar á vefsetrinu.
Er hægt að lækna nærsýni og
sjónskekkju með skurðað-
gerð?
SVAR:
Framfarir í augnlækningum hafa
verið gríðarlegar á undanfömum ár-
um. Eitt af því nýstárlegasta sem
fram hefur komið á síðustu áratugum
eru aðgerðir við sjónlagsgöllum, það
er að segja nærsýni, fjarsýni og
sjónskekkju. Þessar aðgerðir voru
þróaðar á síðustu áratugum tuttug-
ustu aldar og hafa náð gríðarlegum
vinsældum, einkum á síðasta áratug.
(Þess má þó geta að aðgerðir við
sjónskekkju hafa verið að þróast frá
öndverðri nítjándu öld.) Þær byggj-
ast einkum á því að breyta lagi hom-
himnunnar til að breyta þeim geislum
sem koma til augans. Með þessu má í
mörgum tilfellum komast hjá því að
nota gleraugu til að breyta geislun-
um. Fyrir nærsýna er hægt að ná
þessu takmarki með því að fletja út
homhimnuna sem er í framhlið aug-
ans. Homhimnan brýtur geislana þá
minna en áður, sem er einmitt það
sem nærsýnir þurfa, þar eð þeireru
með lengra auga en eðlilegt er. Öfugt
er farið með fjarsýna, sem era með
styttra auga en gengur og gerist.
Gera þarf þá homhimnuna kúptari til
að hún brjóti geislana í ríkari mæli.
Fyrstu homhimnuaðgerðimar til
að breyta sjónlagi vom eingöngu
framkvæmdar á nærsýnu fólki, og
byggðust á því að gerðir voru litlir
skurðir á homhimnuna sem höfðu
www.opinnhaskoli2000.hi.is
Morgunblaðið/Kristinn
þau áhrif að hún flattist út. Þær náðu
nokkram vinsældum, sérstaklega í
Evrópu og þá ekki síst í Rússlandi,
þar sem aðgerðin var fundin upp og
þróuð. Þessi aðgerð var nokkrum
annmörkum háð og þóttu skurðimir
veikja homhimnuna og gera hana
óstöðuga.
Frá sjötta áratugnum voru vísinda-
menn iðnir við að þróa margvíslegar
aðferðir við að breyta lögun horn-
himnunnar. Meðal annars var þróuð
aðferð til að skera af kúpu hornhimn-
unnar á sérstakan hátt, ekki ósvipað
því þegar ostur er skorinn með osta-
skera. Þetta þótti þó gefa misjafna
raun, þar sem hnífamir gáfu ekki
nógu nákvæman skurð. Með þróun
leysitækninnar kom í ljós að leysirinn
gat skorið mjög nákvæma þykkt af
homhimnunni. Arið 1986 var íyrsta
mannsaugað meðhöndlað með þess-
ari nýju tækni og árið 1988 var fyrsta
sjáandi augað meðhöndlað.
Þessi leysitækni hefur síðan verið
þróuð enn frekar og heíúr nánast al-
farið rutt gömlu
skurðtækninni úr
vegi. Skipta má
framföranum
í femt:
1. Hægt
er að með-
höndla meiri nærsýni en áð-
ur var hægt, allt niður í
-14.00 til-16.00.
2. Nú er unnt að meðhöndla fjar-
sýni með því að gera homhimnuna
kúptari.
3. Hægt er að meðhöndla sjón-
skekkju um leið og nærsýnin eða
ijarsýnin er meðhöndluð.
4. Með nýrri tækni, svokallaðri
LASIK, er hægt að fá hraðari bata en
áður þekktist, auk þess sem fólk er
jafnan nær einkennalaust eftir að-
gerðina og getur farið í vinnu daginn
eftir.
Þrátt fyrir miklar vinsældir þess-
ara aðgerða og giíðarlegar framfarir
era þær ekki lausar við fylgikvilla.
Þeir helstu eru bólga í homhimnu,
vöxtur homhimnuþekju undir skurð-
flipann (á við um LASIK), sýking í
homhimnu og homhimnuör. Þessir
fylgikvillar eru þó sjaldgæfir og er
jafnan hægt að meðhöndla þá án þess
að viðkomandi missi sjón varanlega ef
þeir greinast í tæka tíð.
Af öðram aðferðum sem þróaðar
hafa verið við sjónlagsgöllum má
nefna linsur sem settar eru inn í aug-
að, annaðhvort fyrir framan eða aftan
lithimnu, og sérstaka silikonhringi
sem komið er fyrir inni í homhimnu
og fletja hana út. Þeir gagnast enn
sem komið er einungis þeim sem era
með væga nærsýni. Þessar aðferðir
era þó komnar allmiklu skemmra á
veg.
Eftirspurn eftir aðgerðum við
sjónlagsgöllum hefur orðið meiri en
nokkurn óraði fyrir. Stefnir í að
LASIK verði algengasta augnaðgerð
sem framkvæmd er í Bandaríkjun-
um, en um 700.000 slíkar aðgerðir
voru gerðar þar á síðasta ári, sem
samsvarar 700 aðgerðum á ári á ís-
landi. Sýnt er að margir vilja leggja
ýmislegt á sig til að leggja gömlu
gleraugun eða linsumar á hilluna. Þó
ber að hafa í huga að um er að ræða
aðgerð á annars heilbrigðu auga og
skyldi fólk kynna sér vel alla þá kosti
og galla sem þessi aðgerð hefur í för
með sér áður en haldið er af stað.
Jóhannes Kári Kristinsson
augnlæknir við Duke-háskóla
í Bandaríkjunum
Hvar er akkeri gullskipsins
sem sökk undan ströndum
Skeiðarársands?
SVAR:
Skemmst er frá að segja að þessari
spurningu verður ekki svarað með
neinni nákvæmni út frá íslenskum rit-
heimildum, eftir því sem best er vitað,
og varla munu koma í leitimar gögn
erlendis þar sem fram kemur ná-
kvæm ákvörðun strandstaðar. Ef til
vill má finna leifar þessa skips ein-
hvers staðar á Skeiðarársandi en
hætt er við að það verði h'tið annað en
brak eitt. Kannski er ekki vonlaust
um að finna megi fallbyssur og akkeri
en annars er lítil von um verðmætan
farm.
Skipið strandaði 19. september
1667 þegar það hrakti undan ofviðri
frá Hjaltlandi þar sem það beið fylgd-
ar herskipaflota heim til Hollands.
Þetta var Austurindíafar sem var á
heimleið frá Indónesíu og var siglt
norður fyrir Bretlandseyjar af ótta
við atlögu enskra herskipa á Ermar-
sundi enda stóð stríð Hollendinga og
Englendinga sem hæst. Annað hol-
lenskt skip, sem beið líka fylgdar við
Hjaltland, hi-akti til Færeyja og
brotnaði þar. í Desjamýrarannál seg-
ir að fyrmefnda skipið hafi strandað
við Skeiðarárós og kann annállinn vel
að vera sannfróður um þetta. I flest-
um annálum öðram, sem segja frá at-
burðinum, er einungis nefndur Skeið-
arársandur og þeim ber saman um að
alllangur vegur hafi verið til byggða
frá strandstað en í því sambandi
nefna þeir Öræfi sem mun merkja
Öræfasveit. Einn annáll nefnir Sól-
heimasand og annar tekur það upp
eftir honum og er þetta vafalaust
brenglun.
Skeiðarársandur skiptist í Svína-
fellsfjöru, sem er nær Ingólfshöfða,
og Skaftafellsfjöra, sem er fjær, og
hafa menn lengi trúað að strandið
hafi orðið á hinni síðamefndu. Þarna
hefur Skeiðará farið víða og oft breytt
farvegi sínum og er líklega ekki auð-
velt að ákveða hvar ós eða ósar henn-
ar muni hafa verið árið 1667. Auk
þess er líklegt að fjaran hafi gengið
allmikið fram þannig að leifanna væri
helst að leita inni á sandinum en óvist
er hversu langt upp á hann beri að
fara í leitarskyni. I ályktunum um að
ströndin hafi gengið fram er miðað
við að flök skipa sem strönduðu þama
fyrir öld eða svo liggja í sandinum um
30 m uppi í fjörakambinum.
Gullskipið nefndist Het Wapen van
Amsterdam og tíunda annálar að í því
hafi verið gull, perlur, silíúr og kopar,
auk annarra verðmæta. í annálunum
er frá því greint að margt hafi náðst
af hinum verðmæta farmi strax eftir
strandið og segir að 50-60 menn hafi
bjargast af skipinu og flutt með sér
vaming að austan. Fram kemur að
yfirvöld hafi tilkynnt að strandgóssið
væri vogrek, og ætti því að vera í
vörslu embættismanna. Sýslumönn-
um var skipað að senda þegar í stað
það sem bjargaðist til Bessastaða og
er svo að skilja að allan veturinn
1667-8 hafi menn verið að ná ein-
hveiju af góssinu og sýslumenn hafi
komið því suður á Alftanes. Otte
Bjelke, sem vann að því að láta gera
skans á Bessastöðum veturinn
1667-8, virðist hafa fylgst vel með
heimtum og komið allmiklu í lóg hér-
lendis við sölu en flutt andvirðið og
hið óselda til Kaupmannahafnar. Eig-
endur Indíafarsins fengu leyfi Dana-
konungs til að senda tvö skip til
landsins til að bjarga einhveiju af
verðmætum þess og eru fallbyssur
nefndar sérstaklega. Ovíst er að þessi
skip hafi verið send, eins og Marie
Simon Thomas getur í bók sinni Onze
Ijslansvaarders frá 1935 (bls. 128,
255-9) og er raunar ekki líklegt.
Forkólfar þeirra sem leituðu að
gullskipinu í nærri þijá áratugi munu
hafa haft að leiðarljósi að það hefði
sokkið strax á allmiklu dýpi og
skrokkur þess væri heill í sandinum
(samanber bókina Kristinn í Björgun
(1986), 127). En Lúðvík Kristjánsson
dró fram heimild sem hefði átt að slá
allmikið á þessa sannfæringu. Lúðvík
greindi frájiessum heimildaríúndi í
verki sínu Islenzkum sjávarháttum,
fyrsta bindi, sem kom út árið 1980, og
túlkar þannig að svo sé að sjá að enn
um 90 áram eftir strandið hafi menn
verið að rífa skipið sem bendi til að
ekki hafi verið auðvelt að ná viðnum
(bls. 279-80). Leitarmenn munu hafa
þekkt þessa heimild en litu samt svo á
að skrokkurinn hefði varðveist í heilu
lagi (Kristinn í Björgun, sama stað).
Leitin að skipinu virtist annars
bera mikinn árangur 1982 þegar tek-
in vora sýni úr flaki á um 10 m dýpi á
Svínafellsfjöra, bæði viðarsýni og
tjörasýni. Þau vora talin gömul og
var hermt að dómbærir menn teldu
að þau gætu vel verið frá 17. öld. Ráð-
ist var í ótrúlega miklar framkvæmd-
ir sumarið eftir, 1983, enda veitti Al-
þingi 50 milljóna króna ríkisábyrgð.
Meðal annars var farvegi Skeiðarár
breytt og mikið stálþU rekið niður. í
lok ágúst töldu leitarmenn sig vera að
koma að flakinu á um 14 m dýpi og
töluðu um að finna mætti kryddlykt
af sýnum sem tekin vora. Þótti þetta
koma vel heim við það að í farmi
Indíafarsins hefði verið allmikið af
kryddi. Flaug fyrir að hoUensk yfir-
völd teldu skipið vera hoUensk menn-
ingarverðmæti en það vakti kurr
meðal íslendinga. Allfjölmennur hóp-
ur hollenskra fréttamanna kom á
staðinn til að segja sem gerst frá
fundinum sem reyndist vera þýskur
Bakverkinn burt
Með slæma stjórn-
endur á bakinu?
Vinnan getur haft
áhrif á heUsufar
starfsmanna.
Hún getur stuðl-
að að þroska og
aukinni færni ein-
stakUngsins, en
getur einnig vald-
ið óþægindum og
jafnvel heilsutjóni
ef ekki er rétt að málum staðið. Und-
anfarna laugardaga hafa birst grein-
ar í Morgunblaðinu undir slagorðinu
Bakverkinn burt! I greinunum hefur
verið bent á ýmsa mikilvæga þætti
sem hafa ber í huga til að fyrirbyggja
bakverk meðal starfsmanna.
Bakverkir eiga rót sína að rekja til
margvíslegra þátta eins og líkamlegs
álags, líkamsbeitingar, félagslegs og
andlegs vinnuumhverfis. Samspil
líkama og sálar skiptir þama máli.
NeUcvætt álag eða streita geta valdið
spennu í hálsi, öxlum og bakvöðvum
sem leitt getur tU óþæginda eða
verkja. Til að fyiirbyggja bakverki
þarf því bæði að huga að líkamsbeit-
ingu og líkamlegu álagi starfsmanna
og skoða þá þætti í vinnuumhverfinu
sem geta valdið of miklu andlegu og
félagslegu álagi. Einnig þurfa menn
að vera opnir fyrir því sem getur
stuðlað að vellíðan starfsmanna.
Alþjóða heilbrigðismálastofnunin
(WHO) skilgreinir heilbrigði þannig
að það sé ekki einungis um það að
ræða að vera laus við sjúkdóma,
heldur að einstaklingurinn finni lík-
amlega, andlega og félagslega vellíð-
an. Rannsóknir sýna að til þess að
staifsmönnum líði vel í vinnunni þarf
að vera til staðar gott vinnuskipulag
og góð innbyrðis tengsl starfsmanna.
Talsvert heíúr verið rætt um þá
staðreynd að á sama tíma og starfs-
umhverfið er að verða öraggara og
hættuminna kvarta starísmenn meira
en nokkru sinni fyrr undan óþægind-
um sem rekja má til vinnustreitu. Hér
á landi hefur ekki verið lagt mat á um-
fang slíkra vandamála, en danska
Vinnueftirlitið telur að þriðjungur
danskra launþega eigi við óþægindi að
stríða sem rekja megi til andlegra og
félagslegra álagsþátta í vinnuum-
hverfinu. Innan Evrópusambandsins
hafa verið nefndar enn hærri tölur.