Morgunblaðið - 16.09.2000, Page 34

34 LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Tungumálið
er saklaust
Bækur rithöfundarins André Brink voru lengi bann-
aðar í heimalandi hans, Suður-Afríku. Ritferill hans,
sem hófst á sjöunda áratugnum, spannar langt tímabil
pólitískra umbrota og andófs þar sem rithöfundar
gegndu lykilhlutverki. Fríða Björk Ingvarsdóttir
ræddi meðal annars við hann um tungumálið og tengsl
þess við flókinn ytri veruleika.
Rithöfundurinn André Brink, sem í dag tekur þátt í hádegisspjalli í Norræna húsinu.
ANDRÉ Brink er einn
þeirra sem unnið hafa
markvisst að hugmynda-
fræðilegri uppbyggingu
og þjóðfélagslegum framförum í
heimalandi sínu, Suður-Afríku, allt
frá því á sjöunda áratugnum. Hann
kemur úr ákaflega flóknu menning-
arlegu umhverfi þar sem ólíkir kyn-
þættir, tungumál og menning setja
svip sinn á umhverfið. í Suður-Afr-
íku hélt kynþáttaaðskilnaðarstefn-
an lengst velli í heiminum og var
rótin að ofbeldi og kúgun sem
beindist gegn meirihluta íbúanna. í
samtali við André Brink kom fram
að bókmenntimar voru áhrifaríkar í
baráttunni fyrir jafnrétti og að
tengsl tungumálsins við umhverfið
og söguna varða hann miklu.
Nú hlýtur að hafa veríð ákaflega
erfítt fyrir ríthöfund að fmna rödd
sinni hljómgrunn í því flókna um-
hverfi sem þú hefur lengst af búið
viðí Suður-Afríku ?
„Já,“ segir André Brink. „Sam-
bandið á milli samfélagsins og þess
skáldskapar sem verður til í því er
aldrei einfalt. Enda snýst slíkt sam-
band ekki um orsök og afleiðingu. Á
meðan aðskilnaðarstefnan var við
lýði í heimalandi mínu var óhjá-
kvæmilegt að ritstörf þjónuðu
ákveðnu hlutverki. Pótt áhugi minn
á því að segja sögur hafi alltaf verið
sterkari en löngunin til að taka þátt
í stjómmálaumræðu var það samt
sem áður svo að ef ég þurfti að velja
á milli tveggja sagna sem mig lang-
aði til að segja ákvað ég að geyma
HÓLAR í HJALTADAL KL 10.00
GUIDE 2000
Iðnþróunarfélag Norðurlands vestra
stendur fyrir málþingi undiryfir-
skriftinni GUIDE2000 - Nýsköpun í
menningarferðaþjónustu. Umerað
ræða samvinnuverkefni íslands, Dan-
merkur, írlands og Ítalíu sem styrkt er
afLeonardo da Vinci-áætlun Evrópu-
sambandsins. Meginmarkmið er að
skrá og flokka menningarauðlindir
sem nýstgeta við nýsköpun í ferða-
þjónustu og útbúa fræðsluefni um
þá sögu til seinni tíma sem ekki
hafði neina beina pólitíska vísun. Sú
sem var brýnni í þessum þjóðfélags-
legu kringumstæðum hafði forgang.
Það verður að hafa það í huga að
aðskilnaðarstefnan var ekki hug-
myndafræði sem fólk gat leitt hjá
sér, ekki heldur hvítt fólk,“ heldur
Brink áfram alvarlegur í bragði.
„Þessi stefna var þáttur í hverju
einasta augnabliki lífs manna. Hún
ákvarðaði hverjum maður mátti
verða ástfanginn af og giftast, hvar
maður mátti búa, hvar börnin
manns fóra í skóla, hverjir voru vin-
ir manns og hvert maður ferðaðist.
Það var því eðlilegt að kljást við
þennan efnivið, ekki vegna þess að
einhver neyddi mann til þess, held-
ur vegna þess að þörfin til þess
spratt innra með manni sjálfum.
Tilfinningin fyrir félagslegum
skyldum var ríkjandi við þessa að-
stæður. í mörgum svonefndum þró-
unarríkjum Afríku, Suður-Ameríku
og jafnvel Evrópu hefur hlutverk
rithöfundarins einnig verið mjög
tengt siðferðisumræðunni, fólk tók
ekki þátt í bókmenntalífinu vegna
þess að því þótti svo gaman að
skrifa. Rithöfundur ber siðferðis-
lega ábyrgð og hún hvílir alltaf á
honum. Það er ekki hægt að víkja
sér undan henni.“
Heimurinn er að opnast fólki
En nú hafa orðið miklar breyting-
ar í Suður-Afríku á undanförnum
árum.
„Vissulega hafa pólitísku breyt-
möguleika menningarferðaþjónustu á
tilteknu svæði.
LISTASAFN REYKJAVÍKUR - HAFNAR-
HÚS KL. 14
cafe9.net
Meðal viðburða eru Stereo Total, cult
pop live - Tónleikar költ-sveitarinnar
Stereo total í cafe9.net í Helsinki og
Radiolab/E. S. Eide - hljóðlista-
menn frá Bergen og Brussel sem
spila saman yfir vefinn. Boðið er upp
á verkstæði alla laugardaga þarsem
fólk vinnur við að búa til efni fyrir fjöl-
breytt verkefni.
ingarnar haft mikil áhrif. Það má
merkja sterka tilfinningu um innri
frelsun - heimurinn er að opnast
fólki. Núna skrifa ég einfaldlega um
það sem hrífur mig hverju sinni og
ég hverf iðulega aftur í tímann til
þeirra sagna sem mig langaði til að
vinna með fyrir tíu, tuttugu árum,
þegar ástandið var öðruvísi og tæki-
færin takmarkaðri. Undanfarin ár
höfum við orðið vitni að einskonar
vitsmunalegri frelsun í Suður-Afr-
íku og það er ómetanlegt,“ segir
Brink.
„En jafnframt glatast ýmislegt í
þessu ferli. Aðstæðurnar voru svo
brýnar áður fyrr, kúgunin var svo
stór hluti af daglegu lífi allra, bæði
svartra og hvítra rithöfunda, að við
áttum okkur allir sama óvininn - við
vorum allir í sömu aðstöðunni. Það
ríkti mikill samhugur milli manna
og við sameinuðumst í þessari bar-
áttu án tillits til tungumála, litar-
háttar eða uppruna, þrátt fyrir að
starf okkar væri hættulegt. Þessar
krefjandi kringumstæður gáfu því
sem við voram að gera ákveðna
þýðingu. Nú erum við á hinn bóginn
í sömu aðstöðu og rithöfundar á
flestum stöðum í heiminum, fólk
þarf ekki að taka okkur alvarlega
frekar en það vill. Það kemur af
sjálfu sér að manni finnst maður
mikilvægari þegar þjóðfélagið
hlustar eftir því sem maður hefur að
segja, því fylgir bæði spenna og
ákveðinn ævintýraljómi," segir
Brink og hlær.
„Á tímum aðskilnaðarstefnunnar
www.cafe9.net
NORRÆNA HÚSIÐ KL. 12
Alþjóöleg bókmenntahátíð í
Reykjavík
Hádegisumræður þar sem Torfi H.
Tulinius ræðir við André Brink um
bókmenntirog samfélag íAfríku.
NORRÆNA HÚSIÐ Kl. 15
Jógvan Isaksen heldur fyrirlestur um
William Heinesen, en í anddyri Nor-
ræna hússins ersýning á myndum
Edward Fuglo við smásögu Heines-
ens, Vængjað myrkur. Fyrirlesturinn
erádönsku og öllum opinn.
Þetta er lokadagur fimmtu Al-
þjóðlegu bókmenntahátíðarinnar í
Reykjavík.
www.nordice.is
TJARNARBÍÓ KL. 20.30
Dóttlr skáldsins - Á mörkunum
Á mörkunum eryfirskrift leiklistar-
hátíðar sem Bandalag atvinnu-
leikhópa - BAAL stendur fyrir. í
tengslum við hátíðina verða sett upp
a.m.k. sex nýsviðsverk um ísland og
íslendinga í september og október.
Búið er að frumsýna fyrsta verk há-
tíðarinnar, Dóttur skáldsins, eftir
Svein Einarsson, sem sett er upp af
The lcelandic Take Away Theatre.
www.reykjavik2000.is - wap.olis.is
vora dagblöðin í mjög erfiðri að-
stöðu, þau gátu ekki greint frá
raunverulegri stöðu mála í samfé-
laginu vegna aðgerða stjórnvalda.
Það gátu hins vegar rithöfundar
með skáldverkum sínum og þeir
gegndu því mikilvægu hlutverki.
Nú starfa dagblöðin hins vegar eðli-
lega og sinna skyldum sínum við al-
menning með miklum ágætum, rétt
eins og fjölmiðlar annars staðar í
heiminum. Fyrir rithöfundana hef-
ur þetta þá breytingu í för með sér
að nú era þeir fyrst og fremst
dæmdir fyrir listræn gæði verka
sinna fremur en fyrir pólitískt inni-
hald þeirra. Það á óhjákvæmilega
eftir að koma skáldskapnum til
góða því rithöfundar era nú mun
áhugasamari um sköpunarferlið
sjálft.“
Afríkanska er ekki eingöngu
tungumál kúgaranna
Nú hlýtur móðurmál þitt,
afríkanskan, sem mál þeirra er
framfylgdu óréttlætinu, að hafa
verið viðsjárvert tæki á þessum
tíma. Hvernig tókst þú á við tungu-
málið og tengsl þess við hinn ytri
veruleika?
„Ástæðan fyrir því að maður ger-
ist rithöfundur liggur auðvitað bein-
línis í tenglum manns við tungumál-
ið. Ég ólst upp í einangruðum
smábæjum, í samfélagi þar sem
nær eingöngu var töluð afríkanska
og nærðist vitsmunalega á þann
hátt. Ég minnist þess jafnframt að
hafa sem lítill drengur gengið um í
garðinum heima og talað brotna
ensku upphátt fyrir sjálfan mig,
eingöngu vegna þess að ég var heill-
aður af hljómfallinu. Reynsla af
þessu tagi hverfur aldrei frá manni.
Það sem gerðist síðar var að móður-
mál mitt, afríkanskan, var sífellt
meira og meira bendluð við vald
kúgaranna og fékk vont orð á sig.
Ég varð því að taka ákvörðun um
hvar ég vildi standa, hvort ég myndi
halda áfram að skrifa á tungumáli
kúgaranna eða skipta yfir í ensku,“
útskýrir Brink.
„Fram að því að fyrsta bókin mín
var bönnuð í byrjun áttunda ára-
tugarins hafði ég eingöngu skrifað á
afríkönsku en ég tók að lokum með-
vitaða ákvörðun um að halda því
áfram vegna þess að mér fannst
mikilvægt að sýna fram á að afrík-
anska væri ekki eingöngu tungumál
kúgaranna. Á sama tíma fór ég þó
að skrifa bækurnar mínar á ensku
samhliða afríkönskunni. Þýska hélt
áfram að vera tunga Goethe, Mann
og Brecht, þótt nasistarnir hefðu
talað þýsku og komið óorði á málið.
Af sömu ástæðu fannst mér mikil-
vægt að halda í afríkönskuna á
þessu tímabili erfiðleikanna. Ég sá
það sem hlutverk mitt að opna þetta
tungumál fyrir möguleikum tján-
ingarinnar."
Brink segir afríkönsku vera
tungumál sem var mótað og sniðið
að þörfum þeirra sem fyrstir numu
land. Málið endurspegli því lands-
lagið, árstíðirnar og þann raunvera-
leika sem tilheyrir Afríku á máta
sem önnur mál gera ekki. „Þetta er
ungt mál,“ segir hann. „Það er ákaf-
lega spennandi sem tjáningarmáti
því það er enn hægt að laga það að
nýjum aðstæðum. Þess vegna tel ég
það besta verkfærið í landi þar sem
allt er að breytast. Það voru þrælar
og verkamenn sem upphaflega lög-
uðu hollensku að sínum þörfum og
mynduðu gi’unninn að afríkönsku.
Þá var málið fyrirlitið, það var kall-
að „eldhúsmál". Það var svo ekki
fyrr en miklu seinna, í lok nítjándu
aldar, að ríkjandi pólitísk öfl lyftu
því upp á stig ritmáls og gerðu það
að hinu opinbera tungumáli. Á
seinni hluta tuttugustu aldar risu
hinir lituðu gegn þessu máli vegna
þess að það tengdist hugmynda-
fræði aðskilnaðarstefnunnar. En
sem betur fer sáu flestir að sér hvað
þetta varðaði. Litað fólk gerði sér
allt í einu grein fyrir því að þeirra
eigin forfeður höfðu skapað þetta
mál, og að málið var saklaust."
Endurmet söguna frá sjönar-
hóli þeirra sem þjáðust
Á seinni árum hefur þú í auknum
mæli sótt efnivið þinn í gömul
munnmæli og ævintýrí. Eru suður-
afrískir ríthöfundar farnir að líta
meira til fortíðarinnar til að henda
reiður á samtímanum?
„Já, þannig hefur þróunin orðið,“
svarar Brink, „því við bjuggum
ávallt við aðeins eina túlkun á
mannkynssögunni, og það var túlk-
un hvíta mannsins. Nú hefur hafist
mikil vakning við að brjóta niður
svona staðlaðar hugmyndir. Ég
reyni nú að endurmeta söguna frá
sjónarhóli þeirra sem þjáðust af
hennar völdum, eins og t.d. svarta
fólkið. Fólk tengir kynþáttamisrétti
við Suður-Afríku og því hættir til að
gleyma því að þar þreifst einnig
annars konar kúgun, svo sem kúgun
kvenna. Ég hef því gert tilraun til
þess í einni bóka minna að endur-
skrifa söguna úr frá reynslu
kvenna. Það er ótrúlegt hversu mik-
ið ólíkir sjónarhólar breyta sögunni,
sem sannar bara fyrir mér að þær
sögur sem á eftir að segja era óend-
anlega margar.“
„Sjálfur horfi ég nú meira til
fornrar munnlegrar sagnahefðar en
áður,“ segir Brink. „Sem afríkansk-
ur rithöfundur get ég leitað á náðir
tveggja hefða, munnlegi’ar sagna-
hefðar svarta fólksins sem á sér
langa sögu og einkennist af því sem
kalla mætti töfraraunsæi. Svo er
einnig sagnahefð landnemanna, frá
þeim tíma þegar þeir bjuggu langt
inni í landi í mikilli einangrun. Eg
veit að þessar tvær hefðir næra
skáldskap minn, því ég ólst annars
vegar upp við sögur gamla fólksins í
kringum mig og hins vegar við sög-
ur fóstru minnar sem var svört. Allt
frá því í byrjun níunda áratugarins
hef ég haft meiri og meiri þörf fyrir
að kanna rætur þessara gömlu æv-
intýra og munnmæla. Hinn pólitíski
undirtónn verður þó alltaf til staðar
í verkum mínum því að ég skil-
greindi mig út frá slíkum sjónar-
miðum sem ungur maður.“
André Brink verður gestur Torfa
H. Tulinius í hádegisspjalli í Nor-
ræna húsinu í dag kl 12. Þeir munu
spjalla saman um bókmenntir og
samfélag í Afríku, en hádegisspjall-
ið er liður í bókmenntahátíðinni.
y< M-2000
Laugardagur 16. september
l
LANDSBÓKASAFN - HÁSKÓLA-
BÓKASAFN
Forn fslandskort
ítilefni afalþjóðlegri ráð-
stefnu félags kortasafnara,
sem haldin verður í Reykja-
vík 15.-18. septembermun
Landsbókasafn - Háskóla-
bókasafn setja upp kor-
tasýningu sem standa mun
út árið. Sýnd verða gömul
íslandskort, þau elstu frá
um 1540 og þau yngstu frá
miðri 19. öld. Á sýningunni
munu einnig verða myndir
af kortagerðarmönnunum
og nokkrar kortabækur
þeirra sem eru íeigu Lands-
bókasafnsins.
Morgunblaðið/Ásdís
Atriði úr leikritinu Dóttir skáldsins eftir Svein
Einarsson.