Morgunblaðið - 16.09.2000, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2000 35
LISTIR
Skoða heildar-
líf persónanna
Sænski rithöfundurínn Kerstin Ekman segist hafa
mestan áhuga á því að skoða þá möguleika sem persónur
hennar hafa innan þess samfélags sem þær lifa og
hrærast í. Súsanna Svavarsdóttir spjallaði við hana
um verk hennar og feril.
Skanpix
Kerstin Ekman
EINN af þeim höfundum sem sóttu
ísland heim í tilefni af Bókmennta-
hátíð 2000 var Kerstin Ekman frá
Svíþjóð. Ekman sem gaf út fyrstu
bók sína árið 1959 segist ekki hafa tölu á
þeim bókum sem hún hefur skrifað og segist
vera löngu hætt að telja - en árið 1994 hlaut
hún Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs
fyrir skáldsöguna Atburðir við vatn sem var
þýdd á íslensku af Sverri Hólmarssyni og
gefin út hjá Máli og menningu.
Fyrstu fimm skáldsögur Kerstinar Ekman
voru tryllar og segir hún að á þeim árum
hafi verið mjög algengt í Svíþjóð að rithöf-
undar skrifuðu slík verk vegna þess að tryll-
ar ættu sér langa hefð bæði í Svíþjóð og
Noregi.
Eftir þessa fimm trylla fóru verk Ekman
að þróast í átt að sálfræðilegum skáldsögum,
skyldum verkum bresku rithöfundanna Ruth
Rendell og P.D. James og segir hún að á
þeim tíma, 7. áratugnum, hafi slík verk þótt
mjög nýstárleg.
A 8. áratugnum skrifaði hún bókaflokk um
konur og borg og segir hún það hafa verið
upphafið að því að hún fór að skrifa um sam-
félagsleg málefni. Konur og borg var í fjór-
um bindum og fjallaði um þróun iðnaðar-
þjóðfélagsins í Svíþjóð og hvernig konur
brugðust við þeirri þróun. „Saga þessara
kvenna hefst á 7. tug 19. aldar og nær yfir
heila öld af félagslegum breytingum,“ segir
Ekman og bætir við: „Eg er rithöfundur sem
segir sögur. Það er kannski hægt að segja að
þessi eða hin bókin eftir mig fjalli um konur,
eða eitthvert annað þema, en ég er hvorki
eins og blaðamaður eða vísindamaður sem
skrifar um tiltekið málefni, heldur skoða ég
tiltekið samfélag."
Rómantísk
hugsjónamanneskja
„I Atburðum við vatn, sem hefur verið
þýdd á íslensku, segi ég frá litlu samfélagi í
norðurhluta Svíþjóðar. Þessi hluti er meira
og minna í eyði í Svíþjóð í dag vegna þess að
stöðugt fleiri flytja til borganna, rétt eins og
hér á Islandi.
Inn í þetta litla samfélag kemur Annie.
Henni finnst það mjög sérkennilegt og hún
skilur ekki tungumálið, vegna þess að þarna
er töluð mállýska sem er mjög skyld norsku.
Aðstæður era mjög ólíkar því sem hún hafði
séð fyrir sér vegna þess að hún hefur haft
mjög rómantíska sýn á það að setjast að á
afskekktum stað í kommúnu sem stundar
sjálfsþurftarbúskap - eins og svo margir
höfðu á þeim tíma sem sagan gerist. Þótt
glæpur eigi sér stað í sögunni er hún ekki
tryllir heldur fjallar um það hvernig að-
komumanneskja tekst á við samfélag sem er
allt öðruvísi en hana hefur dreymt um. En
hún fellur smám saman inn í þetta samfélag
á tveimur áratugum.“
Nú býrð þú sjálf í litlu þorpi í Norðvestur-
Svíþjóð. Er þetta eitthvað líkt því sem þú
upplifðir þegar þú fluttir þangað fyrir 24 ár-
um? „Nei, þetta er ekkert líkt því sem ég
upplifði en vissulega hef ég séð svona af-
skekkt svæði með augum gestsins. Lands-
lagið er líka raunverulegt svo og þögn fólks-
ins. Hins vegar er Annie pólitískur hug-
sjónamaður til að byrja með, sem ég var
ekki, og fólkið kærir sig ekkert um hana,
þannig að hún er útilokuð - sem ég var ekki
heldur." Á næstu vikum kemur út í íslenskri
þýðingu nýjasta skáldsaga Kerstinar Ek-
man, Miskunnsemi Guðs. „Hún er vonandi
sú fyrsta í seríu þriggja bóka sem verða
þýddar eftir mig,“ segir Ekman og þegar
hún er spurð um efni þeirrar sögu segir hún:
„Sú saga hefst árið 1916 og nær fram að
upphafi seinni heimsstyrjaldarinnar. Hún
segir frá ungri konu, ljósmóður, sem kemur
til sama þorps og Annie flutti til, er ókunnug
þar og fellur ekki inn í samfélagið. Hún veit
ekki hvernig hún á að takast á við þjáningar
fólksins þar, einkum kvenna og barna, en
hún hefur - starfsins vegna - mest samskipti
við þann hóp. Það er ýmislegt á seyði í þessu
litla samfélagi og þar eru fleiri söguhetjur.
Þar er meðal annars ungur maður sem flýr
heimilisofbeldi og fer til Noregs. Hann er
berklasjúklingur og er svo heppinn að enda
á hæli þar sem hann hlýtur menntun og
verður myndlistarmaður. Eg er núna að
vinna að öðrum hluta þessa skáldverks.“
Kerstin talar um samfélagslýsingu og víst
er að í verkum hennar er gildismat þess
samfélags sem sagan gerist í mjög skýrt.
Persónur hafa sterk og afgerandi einkenni -
hver á sinn hátt, það er þagað yfir ofbeldi,
mönnum er ekkert um að upplýsa glæpi og
svo aftur sé vísað í Atburði við vatn er sagan
hlaðin erótík.
„Já, kannski sú saga, en þegar ég var að
skrifa um konur í borg á 7. áratugnum var
mér legið á hálsi fyrir að sýna engan áhuga
á kynlífi þeirra kvenna sem ég var að fjalla
um. Mér fannst það mjög heimskulegt vegna
þess að þær konur sem ég var að fjalla um
litu ekki á kynlíf sem neitt sérstaklega
ánægjulegan þátt. Þær þræluðu og strituðu
og voru endalaust að eignast börn. Ég varð
að líta á hverja konu sem einstakling og ég
get alveg lofað þér því að lífið sem þær lifðu
var ekki mjög erótískt. Það er dálítið annað
þegar maður er að fjalla um konur sem upp-
lifa ekki matarskort og hafa nægan frítíma.
Þær konur sem ég var að fjalla um höfðu
það ekki. Orka þeirra fór í að brauðfæða
börnin.
Karlar að einangrast
í litlum samfélögum
„Ég legg áherslu á að líta á heildarmynd
þess samfélagslega veruleika sem persónur
mínar lifa í. Ég reyni að horfa á allt líf
þeirra, en ekki á persónurnar sem afmarkað
viðfangsefni án samhengis við eitt eða neitt.
Ég hef mikinn áhuga á félagslegum þáttum
og því hvernig hvert og eitt samfélag þróast.
Eg er samt ekki pólitískur rithöfundur, held-
ur skoða ég hvaða möguleika einstakling-
urinn á innan tiltekins samfélags; hvernig
hann þróast, hvaða möguleika hann á ef
hann fer og hvaða möguleika hann á ef hann
verður kyrr.“
En hvers vegna fjallarðu fremur um lítil
og afskekkt samfélög í dag en ekki borgar-
samfélagið?
„Sem rithöfundi finnst mér áhugavert að
skoða þessi litlu afskekktu samfélög. Það
sem við sjáum gerast í þeim í dag er að karl-
menn sem búa þar eiga ekki mikið val hvað
konur snertir. Það er skortur á konum þar
vegna þess að þær flytja fremur til borganna
til þess að afla sér menntunar og skapa sér
starfsgrundvöll. Það er því mikið af pipar-
sveinum á þessum stöðum.
Áður fyrr var lífið á þessum slóðum mjög
gott fyi-ir karlmenn en það er það ekki leng-
ur. Þeir unnu að jarðyrkju og stunduðu veið-
ar og það er eins og þeir hafi ekki sjálfir náð
því að samfélagið hafi breyst. Kannski eru
konur líka mun sveigjanlegri og tilbúnari til
þess að reyna fyrir sér annars staðar.
Afleiðingin er sú að karlmenn á þessum
stöðum eru mjög ráðvilltir." Kannski getum
við þar séð efnið sem hugsanlega verður í
þriðju bók Ekman í þeirri þriggja bóka seríu
sem hún er núna að skrifa. Sjálf gefur hún
ekkert upp um það - svo við bíðum bara
spennt.
Fiðrildi og- fortíð-
ardraugar
LEIKLIST
Leikfélag Iteykja-
víkur
EINHVER íDYRUNUM
Höfundur: Sigurður Pálsson. Leik-
stjóri: Kristín Jóhannesdóttir.
Leikarar: Kristbjörg Kjeld, Sig-
urður Pálsson, Björn Ingi Her-
mannsson, Edda Björgvinsdóttir,
Guðmundur Ingi Þorvaldsson.
Leikmynd: Stígur Steinþórsson.
Búningar: Stefanía Adolfsdóttir.
Lýsing: Lárus Björnsson. Hljóð-
mynd: Ólafur Örn Thoroddsen.
Borgarleikhúsið, litla sviðið, 15.
september.
FYRSTA Frumsýning Borgarleik-
hússins á þessu leikári fór fram í
gærkvöldi á litla sviðinu. Hér er um
að ræða nýtt leikrit eftir Sigurð
Pálsson, Einhver í dyrunum, en
forsýning á verkinu var í vor í til-
efni menningarborgarársins. Ein-
hver í dyrunum er athyglisvert
leikverk, flókið og nokkuð brota-
kennt að byggingu og efnivið, sér-
staklega framan af, gerir kröfur til
áhorfenda en skilar sér heilt í höfn
áður en yfir lýkur.
í miðju verksins er Kolbrún
(Kristbjörg Kjeld), fyrrverandi
leikkona sem hefur lokað sig af inni
á heimili sínu og eiginmannsins
Baldurs (Sigurður Karlsson) þar
sem þau þjást saman og takast á
yfir fortíðardraugum og fjarlægð-
inni sem setur svip sinn á samband
þeirra. Baldur vinnur á skrifstofu á
daginn og er ástríðufullur fiðrilda-
safnari og áhugamálið veldur tíðum
fjarverum hans af heimilinu á
kvöldin (eða er notað sem átylla til
þess að fara út), þannig að Kolbrún
þarf að kljást að mestu leyti ein við
óþolandi einsemd sína og brostna
drauma. Vaxandi örvænting henn-
ar og heift bitnar á Baldri í þau fáu
skipti sem hann er heima við, en
vanmáttur hans til þess að takast á
við ástandið birtist í hans sífellda
flótta. Þessu heimilismunstri er
raskað þegar inn á heimilið koma
tvær ólíkar persónur. Önnur er ung
fyrirsæta (Guðmundur Ingi Þor-
valdsson) en hitt er ungur karlmað-
ur, Vilmar (Björn Ingi Hilmar-
sson), sem er heitur aðdáandi
leikkonunnar sem hefur helgað líf
sitt sjúklegri dýrkun á sviðs- og
kvikmyndapersónu hennar. Við
sögu kemur einnig móðir Vilmars,
hjúkrunarkonan Vigdís (Edda
Björgvinsdóttir) sem hefur fengið
taugaáfall eftir að hafa tekið þátt í
hjálparstarfi á stríðsátakasvæði í
Evrópu.
Innan þessa ramma bregður
leikskáldið Sigurður Pálsson á
margvíslegan leik. Dregnar eru
upp andstæður og hliðstæður í lífi
persónanna, leikið er með tungu-
málið, kynhlutverk og kynjaskil-
greiningar. Speglanir og draumar
er ráðandi í táknmáli verksins, sem
í fyrstunni virðist sundurlaust en
myndar smám saman þéttofinn vef
margra þráða. Leikverkinu má lýsa
með skilgreiningunni „póst-mó-
dernískt" og er þá bæði vísað til
byggingar þess, efnis og efnistaka.
Það er greinilegt að Kristín Jó-
hannesdóttir leikstjóri þekkir inn-
viði leikritsins eins og lófann á sér,
hún hefur unnið á fallegan og áhrif-
aríkan hátt úr verki sem gæti virst
óárennilegt við fyrstu skoðun. Á
margan hátt er hér um mjög fal-
lega leikhúsvinnu að ræða; Svið-
mynd Stígs Steinþórssonar er ein-
föld og smekkleg og myndar mjög
góða umgjörð um verkið; búningar
Stefaníu Ádolfsdóttur era að sama
skapi mjög viðeigandi, ýta undir
þau áhrif sem leikverkið sjálft kall-
ar á og á þeim er sterkur heildar-
svipur. Síðast en ekki síst kallast
þeir á við táknmál leikverksins; lýs-
ing Lárasar Björnssonar vann vel
með sviðsmyndinni og var
skemmtilegt að sjá hversu miklum
breytingum sviðið tók eftir því
hvort lýst var fyrir framan eða aft-
an þann vegg sem myndar aðal-
umgjörðina um leikinn; hljóðmynd
Ólafs Thoroddsen er mjög
skemmtilega samsett og eykur
dramatískan undirtón sýningarinn-
ar þegar það á við en léttir and-
rúmsloftið á öðram stundum.
En það sem kannski skiptir höf-
uðmáli er að Kristín hefur náð því
besta fram hjá öllum leikuranum.
Allir þurfa þeir að glíma við per-
sónur sem hver og ein rambar á
mörkum þess sem við teljum
„normalt" í mannlegri hegðun og
það var gaman að fylgjast með
þeim „brillera", hverjum á fætur
öðrum. Kristbjörg vann ákaflega
vel og fagmannlega úr erfiðu hlut-
verki, hún tók umbreytingum á
sviðinu, enda í ætt við hið við-
kvæma fiðrildi sem er grundvallar-
tákn verksins og myndbreytist frá
púpustigi til fagurrar vængjaðrar
vera sem á stuttan líftíma áður en
það fölnar og deyr. Áhorfendur
hylltu Kristbjörgu (og samverka-
fólk hennar) með langvinnu lófa-
taki og bravó-hrópum þegar sýn-
ingu lauk.
Sigurð Karlsson hef ég sjaldan
séð gera betur en hér, hann var í
ákaflega skemmtilega hönnuðu
gervi og naut sín í hlutverki hins
ráðvillta eiginmanns og aðdáanda
fiðrilda. Bjöm Ingi Hilmarsson vai-
frábær í hlutverki hins unga aðdá-
anda leikkonunnar, svipbrigði
hans, hreyfingar og textaflutningur
var af hæsta gæðaflokki. Guð-
mundur Ingi Þorvaldsson var í því
erfiða hlutverki að leika hina ungu
fyrirsætu, sem er n.k. „alter ego“
leikkonunnar, hennar yngra sjálf
(púpustigið) og túlkun hans vó
hárfínt jafnvægi milli hins kómíska
og íroníska sem hlutverkið býður
upp á. Edda Björgvinsdóttir kom
vel til skila örvæntingu manneskju
sem hefur horfst í augu við óbæri-
lega grimmd og mannlega þjáningu
og brotnað, en er staðráðin í að rísa
upp aftur og takast á við það hlut-
verk sem hún hefur valið sér.
Einhver í dyrunum er verk sem
krefst þolinmæði og innlifunar
áhorfenda; þeir verða að vera til-
búnir til þess að taka þátt í þeim
vandamálum og þeim tilfinningum
sem þar eru bomar á borð. Sá sem
gerir það mun áður en yfir lýkur
bæði hlæja og gráta með persónun-
um og slík reynsla er bæði þeim og
leikhúsinu dýrmæt.
Soffía Auður Birgisdóttir