Morgunblaðið - 02.12.2000, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 2000
UIKU
MORGUNBLAÐIÐ
4
L K
Vísindavefur Háskóla íslands
Hverjar eru helstu orsakir gróður-
og jarðvegseyðingar á íslandi?
VISINDI
Segja má að svifið hafi verið hátt og ferð-
ast langt síðastliðna viku á Vísindavefn-
um. Svör hafa birst um norðurljós, af hverju ekki er hægt að standa
á skýjunum, loftskipagas, vatn á öðrum plánetum og Ijósár og jafn-
framt ýmislegt sem tengist trúmálum, svo sem um stærðfræðinám
barna strangtrúaóra gyðinga, Amish-fólk, Marteinsmessu, fyrsta
sunnudag í aðventu, engla og heilagan anda. Við misstum þó ekki
alveg jarðsambandið og fjölluðum einnig um gróður- og jarðvegs-
eyðingu, kolefnisbindingu í gróðri á íslandi, misvísun áttavita, eitr-
aðar plöntur, dýrategundir á íslandi, meðaltekjur í ýmsum löndum,
alþjóða-og fjölþjóðafyrirtæki, þumalputtareglu Canakaris, rúpíur,
leikjafræði, minnstu risaeðluna, upptök svartadauða, Wankel-vél,
J-ferii, birtingu á íslenskum reglugerðum, lögfræðilega skilgrein-
ingu á líkamsárás, hvort hægt sé að myrða mann sem er ekki í
þjóðskrá, vöðvaslensfár, breddur, mynd mánaðarins, fyrsta forseta
íslands og hvort hlutir geti dottið alla leið í gegnum jörðina. Við
vonum að vefgestir hafi soflð rótt þrátt fyrir umfjöllun um mörur.
www.opinnhaskoli2000.hi.is
sandfoki og frekari gróðureyðingu á
nærliggjandi svæðum þegar aðflutt
efni kæfa gróður á nýjum stað. Jafn-
þykkt gjóskulag kann að hafa lítil
áhrif á skóg og kjarrlendi þar sem
eru tré og runnar sem standa upp
úr. Botngróður deyr en hávaxnari
gróður heldur að gjóskunni og
kemur í veg fyrir að hún fari að
fjúka, og skapar auk þess betri skil-
yrði fyrir uppvöxt botngróðurs á
nýjan leik.
Þöra Ellen Þórhallsdóttir,
prófessor í líffræði við HÍ.
Hverjar eru helstu orsakir
gróður- og jarðvegseyðingar
á íslandi?
SVAR:
Gróður- og jarð-
vegseyðing er að mati
margra fræðimanna al-
varlegasti umhverfísvandi Is-
lendinga. Ekki er til vel
rökstutt mat á því hvar
mörk samfellds gróðurs
lágu inn til landsins við land-
nám, né hve stór hluti landsins
var skógi eða kjarri vaxinn. Hitt
er óumdeilanlegt að hér urðu mjög
snögg umskipti á gróðurfari fljót-
lega eftir að land byggðist.
Frjókornarannsóknir hafa sýnt
að láglendi var að miklu leyti skógi
eða kjarri vaxið við landnám. Land-
ið hefur því tapað nær öllum sínum
skógum og kjarri og hugsanlega
meira en helmingi gróðurþekju
sinnar á síðastliðnum 1100 árum.
Víða í byggð virðast umskipti frá
skógi eða kjarri í nær skóglaust land
hafa verið snögg og ef til vill aðeins
tekið einn til tvo mannsaldra. Jarð-
vegur breyttist einnig. Jarðvegur
myndaður eftir landnám er víða
grófkornóttur með lélega samloðun,
hann er ljósari og með miklu meira
af áfoksefnum en jarðvegur frá því
rofinn hvort heldur er af vindi eða
vatni. Einkum hefur vindurinn verið
afkastamikill. Verstu uppblásturs-
skeiðin er ekki hægt að kalla annað
en náttúruhamfarir. Dæmi er hinn
hamslausi uppblástur sem
geisaði í Landsveit og
Rangárvöllum og náði há-
marki undir lok 19. aldar og
sem hefði getað lagt
stóran hluta Rang-
árvallasýslu í eyði.
Gróður eyddist annars vegar við
uppblástur þannig að vindurinn reif
burt jarðveg þar til ekkert varð eftir
nema jökulurðin undir en hins vegar
við það að þau ógrynni sands sem
losnuðu og bárust but með vindi,
lögðust yfir gróður annars staðar og
kæfðu hann.
Þetta tvennt, tíð eldgos og vinda-
samt veðurfar, var vissulega til fyrir
landnám en olli þó ekki verulegum
skaða á gróðurþekju. Eldgos hafa
ekki verið tíðari eftir landnám en
næstu árþúsund þar á undan. Sig-
urður Þórarinsson benti t.d. á að út-
breiðsla skóga á Suðurlandi benti
ekki til þess að eldgos væru frumor-
sök að eyðingu skóga: helstu skóg-
arleifar er þvert á móti að finna í ná-
grenni virkustu eldfjallanna:
Bæjarstaðarskógur er nálægt rót-
um Öræfajökuls, Næfurholtsskógur
og Galtalækjarskógur eru í næsta
nágrenni Heklu og í Skaftártungum,
skammt austan Kötlu, er talsvert
kjarr.
Merki um staðbundinn upp-
blástur munu finnast í jarðvegi frá
því fyrir landnám en þau eru fá.
Meira að segja feiknarleg gjósku-
gos, miklu stærri en komið hafa eft-
ir landnám, virðast ekki hafa valdið
verulegrijarðvegseyðingu. Hún
hófst ekki fyrr en þriðji þátturinn
bætist við með umsvifum mannsins.
Því er stundum haldið fram að
jarðvegseyðingu megi rekja til kóln-
andi loftslags. Fátt bendir til þess
að svo sé. Uppblástur hófst skömmu
eftir landnám og áður en veðurfar
tók að kólna að ráði nálægt 1200.
Þorleifur Einarsson taldi til dæmis
að á þeim tíma hafi holtin umhverfis
Reykjavík verið orðin gróðurvana
og uppblástur þar um garð genginn.
Annað sem mælir á móti því að
frumorsök hnignandi gróðurfars
hafi verið kólnandi loftslag er að
skógar virðast víða hafa haldist
lengst inn til landsins, á mörkum
byggðar og óbyggða sem sést til
dæmis á breyttum skógarítökum
kirkna. Þar hefðu þeir þó átt hörfa
fyrst vegna kólnandi loftslags. Litla
ísöldin hefur þó lagst á sveif með
eyðingaröflunum og haft áhrif, til
dæmis í stærri jökulfljótum sem
brutu gróið land, meiri jökulhlaup-
um og í framskriði jökla sem skildu
Af hverju stafa noröur- og
suðurljósin?
Harry S. Truman
seinna eftir sig gróðurvana auðnir
og báru oft einnig fram finkornótt
efni sem farið gat á flakk.
Það sem líklega skipti sköpum og
hrinti af stað vítahring jarðvegs-
eyðingar eftir landnám er að
gjóskufall hefur miklu afdrifaríkari
afleiðingar fyrir gróður á skóglausu
landi. Nokkurra tuga sentimetra
gjóskufall getur kæft gróður á gras-
lendi og þar sem beit eða sláttur
hefur tekið ofan af gróðri, og náð að
drepa allar plönturnar sem flestar
hafa sína vaxtarbrodda neðanjarð-
ar, í sverði eða rétt ofan við yfir-
borð. Þá liggur gjóskan óvarin fyrir
vindi og vatni og verður upphaf að
SVAR:
Þetta er einnig svar við spurning-
unum „Hvað, hvernig og hvers
vegna eru norðurljós og sjást þau
bara á norður- og suðurhveli jarð-
ar?“
Yfirborð sólarinnar sendir í sífellu
frá sér svokallaðan sólvind, en hann
er straumur hlaðinna agna, aðallega
róteinda og rafeinda. Segulsvið
jarðar hrindir flestum þessum ögn-
um frá svo þær streyma umhverfis
hana eins og vatn um kjöl. En í
kringum segulpólana (áttaviti bend-
ir á segul-norðurpólinn) sleppur lít-
ill hluti þessara agna inn í segulsvið
jarðar. Svæðið þar sem flestar agn-
irnar sleppa inn myndar kraga utan
um segulpólana.
Þær hlöðnu eindir sem fara inn í
segulsvið jarðar hreyfast á miklum
hraða eftir gormlaga brautum
kringum segulsviðslínurnar milli
segulskautanna.
Rafeindir og róteindir streyma
þannig í átt að segulpólunum og
þegar nær dregur pólunum rekast
eindirnar á lofthjúpinn, oftast í milli
100 og 250 km hæð. Orkan í rafeind-
unum og róteindunum örvar sam-
eindir og frumeindir í lofthjúpnum
en þær senda aftur á móti frá sér
orkuna sem sýnilegt ljós sem við
köllum norðurljós eða suðurljós
eftir því við hvorn pólinn þau sjást.
Litirnir sem við sjáum oftast eru
fyrir landnám. Jarðvegs-
breytingarnar sýna hversu þétt
uppblásturinn fylgdi í kjölfar skóga-
eyðingarinnar.
Nýlega kom út fyrsta heildaryfir-
lit um jarðvegsrof á íslandi, unnið af
Ólafi Arnalds og samstarfsmönnum
hans. Það sýnir glöggt hversu slæmt
ástandið er; aðeins ríflega 11%
landsins eru flokkuð með lítið eða
ekkert rof. Gróður- og jarð-
vegseyðing á borð við þá sem orðið
hefur hér á landi er nánast óþekkt í
löndum með svipað loftslag. Hlið-
stæður má helst finna í heitu og
þurru loftslagi, einkum þar sem
beitarálag er mikið. Saga umhverf-
isbreytinga við Miðjarðarhaf og í
Norður-Afríku minnir að sumu leyti
á það sem gerst hefur hér á landi.
En hvers vegna varð þessi eyðing á
fslandi? Orsökin er ekki ein heldur
liggur hún í samspili nokkurra
þátta.
í fyrsta lagi er í sland eitt virkasta
eldfjallaland í heimi. Hér hafa orðið
gos að meðaltali á um 5 ára fresti frá
landnámi. Gosunum fylgir gjóska
sem sest í jarðveginn og ljær honum
óvenjulega eiginleika, bæði eðlis-
fræðilega og efnafræðilega. Gjóskan
er eðlislétt - allir vita hve léttur vik-
ur er.
Vindur og vatn ná því að hreyfa
og flytja kornin auðveldlega til.
Þykk öskulög mynda lög í jarð-
veginum sem auðveldlega grefst
undan eða fýkur burt þegar gróður-
hulan verndar ekki lengur.
í öðru lagi er ísland ákaflega
vindasamt land. Sé gróðurþekjan
fjarlægð er jarðvegurinn mjög auð-
Konan er draumur
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
PERSÓNUR o g leikendur draumsins
eru sumir hverjir fastráðnir í draum-
inn líkt og hjá draumaleikhúsum vök-
unnar en aðrir snapa sér hlutverk hér
og þar. Af þeim fastráðnu eru nokkrar
kvenpersónur sem birtast oft á svið-
inu og eru ávallt í veigamiklum hlut-
verkum. Ein þeirra er Animan (ígildi
sálarinnar) sem kemur fram í draum-
um beggja kynja en gerir sig heima-
komnari í draumum karla og leikur
þar áberandi hlutverk leiðbeinanda;
persónu sem veit og vill vel en er um
leið metnaðarfull. Onnur kona öllu
dularfyllri er sú sem er nefnd hefur
verið „Skugginn“ (ímyndin gæti verið
Sherlock Holmes draumanna), sú
hlédræga sem skannar allt sviðið frá
einþáttungum til stórbrotinna drama-
tískra verka eins og „Hver er ég?“, í
uppfærslum þekktra meistara. Hún
getur verið í hlutverki karlmanns eða
öfugt eftir hlutverkaskipan hvers
verks því kynið er ekki höfuðatriði.
Þriðja persónan í þessu sjónarspili
draumsins er kona sem kölluð hefur
verið „Stóra mamma" (The Great
Mother). Hún er margþætt í eðli sínu
og leikur mörg ólík en stór hlutverk á
draumasviðinu, allt frá sjálfri móður
Jörð til prinsessunnar á bauninni.
Þessi margbrotna og kraftmikla kona
sem fer hamskiptum um draumana
frá heimsins íburðarmestu upp-
færslum á lífsins stóru bók, niður í
saggafullar kjallaraholur smáleikhús-
anna að túlka konu sem gætir hænsna
er ein af svokölluðum erkitýpum eða
frummyndum draumsins sem Jung
nefndi svo og býr í vitund allra. ímynd
Stóru mömmu er ímynd heildar,
mynd fullkomnunar, einhvers sem býr
í öllum, er í öllum en fáir eru sér með-
vitandi um þetta merka afl innra með
sér og leika öðrum skjöldum. Þegar
„Stóra mamma“ þarf að koma ákveðn-
um skilaboðum á framfæri fer hún í
leikhúsið og velur sér eitt af hlutverk-
unum sjö sem henni er áskapað að
nota á sviði draumsins og klæðir sig
upp. Hlutverkin sjö eru: Móðirin með
barnið, prinsessan með gull í mund,
drósin tælandi, skjaldmeyjan, veiði-
maðurinn, presturinn og nornin. Hlut-
verk sem hafa ákveðinn staðal eru til
þess gerð að skapa manninum heims-
mynd eða grind að lífinu sem sett er
upp honum til handa og þar „fyllir“
„Stóra mamma“ upp í gloppótt götin
með tilþrifamiklum leik svo að heimur
mannsins taki á sig mynd og skýrist.
nostraði ég við þetta ókunnuga bam,
skipti á því og knúsaði það og gekk
með það úti, við vorum aldrei innan-
dyra, að mér fannst. Var alsæl með
hlutskiptið og bamið virtist ánægt (ég
vissi ekki hvors kyns það var, það
skipti ekki máli). Svo dimmdi um
kvöldið þar sem ég gekk um götur
með bamið í kerrunni og þá rankaði
ég við mér og hugsaði: Hvað er ég eig-
inlega að gera? Einhver gæti haldið
að ég hefði vísvitandi stolið þessu
bami. Ef til vill er lögreglan að leia að
því. Og foreldramir, hvemig skyldi
þeim líða að vita ekki hvar barnið er?
Nokkrum dögum seinna dreymdi
mig annan draum um bam. Þá var ég
stödd hjá fyrrverandi kunningjafólki
mínu sem virtist vera að flytja og/eða
mála húsakynni. Þar var lítið bam á
svipuðum aldri og í fyrri draumnum
en ekki eins rólegt. Eg tók mig af
þessu barni og sinnti en hafði áhyggj-
ur af því hvað ég dvaldi lengi hjá þess-
um hjónum því þau vora í önnum.
Bamið var alltaf ergilegt þegar ég
ætlaði að fara svo mér dvaldist lengur
í þessu húsi en mér hugnaðist í raun.
Það er þó ekki alltaf augljóst eða
skýrt því sjálfið eða „ég“ kann þá list
að dulbúa sig í ótrúlegustu gervi.
Snilld þess felst í því að vera áberandi
en svo vel falið að þú „sérð ekki skóg-
inn fyrir trjánum".
Draumar þínir snúast um sjálfið,
langanir þess og þrár. í báðum
draumunum sem eru eins og einþátt-
ungar kemur það fram sem bam og
leikur aðalhlutverkið. Sá fyrri gefur í
skyn að sjálfið (þú) sé á vissan hátt
einmana og sú kennd sé ásköpuð
vegna trega gagnvart því að halda
áfram göngunni fram um veg en fest-
ast í „nostalgíu“-þönkum um að allt
hafi verið svo gott hér áður (vinir,
kunningjar og umhverfi). Síðari hluti
draumsins gefur þó í skyn að þú látir
brátt af slíkri vitleysu enda ekki eftir
neinu að slægjast á þeim bæ.
Seinni draumurinn er svo raun-
gerving á þeim fyrri og sýnir „hvar
hundurinn liggur grafinn“ og hvernig
þú lýkur sýningunni.
,Nóru“ dreymdi
Ráðning
Mér fannst ég vera á gangi með 1-2
ára bam í kerra, barnið hafði ég fund-
ið einhversstaðar. Daginn langan
Af þeim táknum sem draumurinn
leikur með á draumasviðinu er „sjálf-
ið“ oftast inni og virkt í leik sínum.
* Þeir lesendur sem vilja fá drauma sínn birta og
ráðna sendi þá með fullu nafni, fæðingardcgi
og ári ásamt heimilisfangi og dulncfni til birt-
ingar tU:
Draumstafir
Kringlunni 1
103 Reykjavík
cða á heimasíðu Draumalandsins
http://www.drcamland.is.