Morgunblaðið - 14.12.2000, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 2000 39
BÆKUR
Ævisaga
STEINN STEINARR -
LEIT AÐ ÆVI SKÁLDS
eftir Gylfa Gröndal.
JPV forlag 2000 - 379 bls.
Tímabær saga
öndvegisskálds
STEINN Steinarr er öndvegis-
skáld 20. aldarinnar, einn fárra.
En svo var ekki alltaf. Framan af
ævi mátti vart á milli sjá hvort
þótti lítilmótlegra, maðurinn eða
skáldskapurinn. A síðustu árum
hans tók viðhorfíð að breytast.
Viðurkenningin, sem lengi var
bundin vinum hans og takmörk-
uðum hópi fagurkera, varð al-
menn. Ungu skáldin vissu að
Steinn hafði átt stóran þátt í því
að breyta ljóðagerðinni. Hann
skipti síst máli sem pólitískt skáld,
mest voru áhrif hans til nýbreytni
skáldamálsins og í framsetningu
nýrra hugmynda. Firring og tóm-
hyggja í anda ljóðagerðar Steins
var ekki til umræðu hér á landi
fyrr en löngu síðar. Hæst reis upp-
reisn Steins gegn hefðinni í einni
hárbeittri yfirlýsingu: „Nú er hið
hefðbundna ljóðform loksins
dautt!“ Pessari fullyrðingu þurftu
ekki að fylgja rök af neinu tagi.
Hún stóð fyrir sjálfri sér. Og nú er
uppreisn Steins orðin að hvers-
dagslegum veruleika sem fáir
hugsa um. En allir vita: Steinn
breytti ljóðinu og það veldur ekki
lengur undrun. Samt er þar margt
ósagt.
Maðurinn Steinn hefur lengi
vakið forvitni, ekki síður en skáld-
skapur hans. Fæddur í harðbýlli
sveit, inn í brotna fjölskyldu og
barnungur fluttur hreppaflutningi.
Byrjunin ekki gæfuleg en þeim
mun áhugaverðari. Uppreisnar-
girni gegn umhverfinu og óborg-
aralegt hátterni er stofn í góða
sögu, hvort sem er slúðursögu,
skáldsögu eða ævisögu. En einn
hængur hefur verið talinn á
sögugerð byggðri á ævi
Steins: skáldið skrifaði fátt í
óbundnu máli.
Þótt ekki væri nema í
þessu ljósi verður ritverk
Gylfa Gröndal, Steinn Stein-
arr, Leit að ævi skálds, að
teljast harla merkilegt.
Verkið þenur sig yfir hátt í
400 blaðsíður og byggir á
efnismiklum heimildum,
bæði munnlegum og rituð-
um. Ritheimildir eru hátt í
180, munnlegar um 30 og
óprentaðar 25 talsins. Vandi
ævisagnaritara Steins felst í
því hve fátt skáldið segir um
sig sjálft, öndvert við skáld
19. aldar sem mörg leggja með sér
drjúgt bréfasafn sem byggja má á.
Ritaðar heimildir um skáld koma
aldrei í staðinn fyrir persónulegar
heimildir éins og sendibréf. Fjöl-
margt ritaðra heimilda um Stein
vegur merkilega mikið upp þessa
þurrð. Nefna má sem dæmi efni
eftir Halldór Laxness, Jóhannes
úr Kötlum, Jón Óskar, Magnús Á.
Árnason, Matthías Johannessen
o.fl. o.fl. Þennan heimildasjóð hef-
ur Gylfi notað af mikilli smekkvísi.
Hann hefur unnið úr því sem sann-
reynandi er en látið annað liggja
kyrrt.
Hvernig hefur svo tekist til með
þessa fyrstu heilsteyptu ævisögu
Steins? Betur en ætla mætti.
Raunar mun betur. Og er þá með
þessum orðum fyrst og fremst átt
við hve vel höfundur hefur unnið
úr heimildum sem hann komst yf-
ir. Þær eru nefnilega að mörgu
leyti brotakenndar og sumar mis-
vísandi. Gylfi heldur flestu til haga
sem máli kann að skipta, vegur
það og metur og túlkar af varfærni
og rökfestu. Fyrir vikið stendur
hvorki eftir saga utangarðsmanns
og drykkjusjúklings né saga mis-
skilins snillings sem fáir kunnu að
meta. Miklu frekar smáskýrist
myndin af skáldinu sem var margt
í senn: veikur og sterkur, fjand-
samlegur og nærgætinn, eftirbátur
og leiðtogi. Gylfa tekst mæta vel
að sigla fram hjá skerjum helg-
unar og afhelgunar. Honum tekst
einnig vel að nýta heimildirnar án
þess að þær hafi óeðlileg áhrif á
byggingu og efnismeðferð.
Snilli Steins, eins og hún birtist
í ljóðum hans, á ekki allt undir ein-
um manni, sama hve góðum gáfum
hann er gæddur. Steinn er vissu-
lega óvenju næmt barn, unir sér
frekar við bóklestur en líkamlega
vinnu. Þegar Steinn kem-
ur fram sem skáld í Lög-
réttu Þorsteins Gísla-
sonar 1932 hefur hann
kynnst mörgum mannin-
um og hefur mótast af
margbreytilegum lífsvið-
horfum. Jóhannes úr
Kötlum, Stefán frá Hvíta-
dal, Meulenberg biskup
og Brynjólfur Bjarnason
eru meðal þeirra sem
hann umgekkst og lærði
af. Steinn gerist kaþólsk-
ur, yfirgefur kirkjuna til
að verða kommúnisti en
sú tilraun misheppnast og
við tekur „heimatilbúin
tómhyggja“ eins og nefnt
hefur verið. Síðar verður Steinn
eitt fyrsta og stærsta afstrakt-
skáld okkar, kennt við atóm. And-
ans mönnum, stefnum og áhrifum
þeirra á skáldið, er greint ýtarlega
frá i þessu verki Gylfa Gröndal.
Steinn Steinarr, leit að ævi
skálds, er eins og gefur að skilja
fyrst og fremst ævisaga, merkileg
þroskasaga einstaklings og á sem
slík líkindi með ævisögum margra
annarra. Höfundur er trúr þessum
tilgangi. Fyrir vikið fer minna fyr-
ir umfjöllun um skáldskapinn sjálf-
an og þróun hans. Hér er líka um
miklu erfiðara verkefni að ræða
sem enn á eftir að rannsaka mun
betur þótt vissulega margt hafi
verið unnið.
Skáldskapur Steins er sérstakur
í íslenskri ljóðagerð. Upptök hans
og þróun verður ekki eingöngu
skýrð með snilligáfu einstaklings.
Steinn var ekki tungumálamaður
en hann sogaði í sig það sem aðrir
gáfu. Áhrif Magnúsar Ásgeirsson-
ar eru viðurkennd og greinir Gylfi
frá þeim. En leita þarf skýringa á
snilli Steins í nýjar áttir. Það er
raunar með ólíkindum að lítt skól-
aður einstaklingur skuli verða svo
vitsmunalegur í ljóðagerð sinni.
Það er raunar óhugsandi án ákveð-
inna fyrirmynda. Bókarhöfundur
rifjar upp dæmi um einstakar fyr-
irmyndir að ljóðum Steins (t.d.
Grass eftir Sandburg) og að sumir
vændu hann þar um ritstuld. En
Steinn var nógu stór til að soga í
sig áhrif og vinna úr þeim eins og
góðskáldum sæmir. Steinn las t.d.
þýðingar erlendra skálda í íslensk-
um tímaritum. Sumum áhrifum
greinir bókarhöfundur frá en ætla
hefði mátt meiri umfjöllunar að
þessu leyti í svo viðamiklu ævi-
verki um Stein. Nánari umfjöllun
hefði krafist meiri frumrannsókna
af hálfu höfundar en bókin al-
mennt byggir á en þá hefði þessi
tímabæra bók ekki komið út nú.
Sögu skáldsins er greinilega
ekki lokið með þessu verki. í bók-
arlok er Steinn aðeins 37 ára. Við-
urkenningarárin fram undan og
áhrif hans á bókmenntirnar eiga
eftir að koma í ljós. Eftir þvi sem
nær dregur nútíðinni fjölgar eðli-
lega heimildum um Stein og um
leið aðgengilegra að vinna úr þeim
sögu um síðari æviskeið skáldsins.
Þótt bókarhöfundur segi ekkert
um það liggur í loftinu loforð um
framhald. Ætla má að þá gefist
meira rúm til þess að virða betur
fyrir sér og meta skáldskapinn en
skáldið sjálft.
Steinn Steinarr, leit að ævi
skálds, er fyrsta heilsteypta ævi-
saga íslensks öndvegisskálds 20.
aldar en tæpast sú síðasta. í ald-
anna rás má ætla að saga Steins
verði æ til skoðunar og þá verður
þetta verk Gylfa Gröndal kjölfest-
an þar. Þess vegna er það gleðiefni
að hér hefur tekist svo vel til sem
raun ber vitni.
Ingi Bogi Bogason