Morgunblaðið - 14.12.2000, Blaðsíða 70

JO FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
KRABBAMEINSFÉLAGIÐ
Skipuleg leghálskrabbameins-
leit - árangur o g framtíðarsýn
í FYRRl greinum
hefur verið fjallað um
tengsl starfsemi Krabba-
'meinsfélagsins við lýð-
heilsu (Morgunblaðið
gíein 1) og grundvallar-
atriði krabbameinsleitar
hafa verið skýrð (Morg-
unblaðið grein 2). Hér
verður rætt nánar um ár-
angur og hugsanlega
framtíðarþróun skipu-
legrar leitar að krabba-
meinum í leghálsi.
Leghálskrabba-
meinsleit
Markmið þessarar leit-
ai er bæði að minnka ný-
gengi sjúkdómsins með því að greina
iiann á forstigi áður en ífarandi vöxt-
ur hefur myndast og lækka dánar-
tíðnina með því að greina sjúkdóminn
á hulinstigi áður en hann fer að gefa
einkenni. Markhópur leitar hefur
lengst af verið konur á aldrinum 25-
69 ára sem boðaðar hafa verið til leit-
ar á 2ja til 3ja ára fresti. Pó að árang-
ur þessarar leitar hafi ekki verið
sannreyndur með slembivalsrann-
sókn má merkja árangurinn með því
að bera saman nýgengi, dánartíðni og
.....
Kápur
5T ÍLL
Neöst á Skólavöröustíg
-
stigaskiptingu (út-
breiðslu sjúkdóms við
greiningu) áður en og
eftir að leit var hafin
hér á landi 1964. Ný-
gengið hefur minnkað
um 67% og dánartíðn-
in um 76% (mynd 1).
Svipaðar niðurstöður
hafa einnig fengist úr
erlendum rannsókn-
um.
Regluleg
mæting
Eftir kröftuga
lækkun á nýgengi
sjúkdómsins á tíma-
bilinu 1969-1980 fór
það skyndilega hækkandi og dánai'-
tíðnin hætti að falla. í ljós kom að
tímabundin hækkun eftir 1980
byggðist að mestu á konum sem ekki
höfðu sinnt því að mæta til leitar eða
ekki mætt reglulega. Jafnframt kom í
ljós að forstigsbreytingum hafði
fjölgað marktækt. Þessi staðreynd
leiddi til kerfisbreytinga í rekstri leit-
arinnar, sem m.a. íölu í sér bætt upp-
lýsingaflæði til kvenna og endurbætt
eftirlitskerfi með þeim konum er
greindust með afbrigðilega skoðun
við leit. Kerfisbreytingarnar leiddu
til þess að mætingarhlutfall jókst á
ný og komst hæst í um 82% (mynd 2).
Samhliða þessari auknu mætingu
hefur nýgengið byi-jað að falla að
nýju (mynd 1) og sannar það hversu
mikil áhiif regluleg mæting hefur á
árangur leitarstarfsins.
Yngri konur
Vegna hækkandi nýgengis for-
stigsbreytinga eftir 1980, sem aðal-
lega kom fram meðal yngri kvenna
(mynd 3), voru neðri mörk skoðunar-
aldurs lækkuð í 20 ára aldur árið
1988. Frá 1991 hefur mætingarhlut-
fall kvenna undir 40 ára aldri fallið á
ný um 6% og er nú lægst í yngsta ald-
urshópnum, 20-24 ára. Þriggja ára
Sjúkdómar
Mikill árangur er af
leghálskrabbameinsleit
hér á landi, segir Krist-
ján Sigurðsson, en ærin
þróunarvinna er
framundan.
mæting hefur þar fallið úr 66% á
tímabilinu 1989-1991 í 59% á tíma-
bilinu 1997-1999. Ástæða þessa getur
tengst því að yngri konur geri sér
ekki grein fyrii' mikilvægi leitarinnar
og er það afleitt með hliðsjón af því að
á þessum aldri virðist þróunarferill
sjúkdómsins í sumum tilfellum vera
svo hraður að byrjandi krabbamein á
hulinstigi geta greinst með frumu-
stroki innan þriggja ára frá síðasta
eðlilega frumustroki.
Kynlíf
Það hefur lengi verið vitað að leg-
hálskrabbamein tengist á einhvern
hátt kynlífi þar sem þennan sjúkdóm
er frekai' að finna meðal kvenna sem
hafa haft marga rekkjunauta eða eru
með karlmönnum sem hafa slíka
sögu, þó að það eigi ekki við í öllum
tilvikum. í þessu sambandi hafa verið
nefndir til margir áhættuþættir, en á
síðari árum hefur komið í ljós að þeir
tengjast allir sömu veirunni sem
nefnd er HPV (human papilloma vi-
rus). Ljóst er að ekki dugar eitt sér
að smitast af þessari veiru heldur
þurfa að koma til aðrir þættir, svo
sem önnur kynsmit, reykingar, notk-
un getnaðarvarnarpillunnar o.fl.
HPV
Tíðni HPV-smits er mjög há meðal
yngri kvenna eða allt að 40% en lækk-
ar hratt eftir 30-35 ára aldur og nær
vissu jafnvægi eftir 45 ára aldur eða
um 5-7%. Þessi lækkun með aldri er
talin byggjast á því að ónæmiskerfi
líkamans nái að útrýma veininni áður
en hún nær fótfestu í líkamanum. í
þeim tilvikum þar sem hún nær fót-
festu tengist hún við gen fruma í leg-
hálsi, leggöngum og burðarbörmum
og einnig á getnaðarlimi karlmanns-
ins og getur með tíð og tíma orsakað
krabbamein í þessum líffærum. Veir-
an veldur fyrst forstigsbreytingum
sem álitið er að þróist úr vægum í
sterkar breytingar og síðan í ki-abba-
mein. Frumustrokið nær í velflestum
tilfellum að greina þessar breytingar
áður en þær þróast í krabbamein. í
leghálsi ei'u breytingamar aðallega
neðst í hálsinum og er unnt að fjar-
lægja þær með minni háttar aðgerð,
svonefndum keiluskurði. Talið er að í
sumum tilfellum geti þessi aðgerð
leitt til ónæmissvörunar sem auðveldi
líkamanum að losa sig við smit úr öðr-
um hlutum slímhúðar.
Stofnar HPV
Stofnar HPV eru fjölmargir og er
áætlað að undirtegundir séu yfir 80
talsins. Milli 20 og 30 undirtegundir
orsaka breytingar í neðri kynfærum
kvenna. Um 15 þein'a ei-u tengdar
leghálskrabbameinum og aðrar valda
hvimleiðum vörtum á kynfærum
karla og kvenna sem nefndar eru
condylom. Það, að veirur valdi þess-
um breytingum, hefur opnað nýjar
leiðir til að greina rétt þær konur sem
eru í raunverulegri áhættu að fá leg-
hálskrabbamein og getur jafnframt
bætt eftirlit með þeim. Vandamálið
hefur aftur á móti verið að þær að-
ferðir, sem boðnar hafa verið til að
greina veiruna, hafa ekki haft nægi-
lega hátt næmi og sértæki, en það
vandamál virðist nú vera að leysast.
Hins vegar skapar hátt sýkingarhlut-
fall yngri kvenna vandamál, þar sem
þessi próf geta ekki aðgreint þær
konur sérstaklega sem eiga eftir að
þróa forstigsbreytingar og síðar
Kristján
Sigurðsson
krabbamein. HPV-prófun á þeim
aldri myndi leiða til stóraukinnar of-
gi'einingar.
Framtíðin
Til framtíðar litið má telja að leg-
hálskrabbameinsleitin fari í eftirfar-
andi farveg: Leghálsstrokið mun
halda mikilvægi sínu en að auki mun
komast fastara form á notkun HPV-
prófa. Þessi próf munu létta eftirlit
með þeim konum sem hafa endur-
teknar vægar og óljósar breytingar
og auðvelda eftirlit með konum eftir
keiluskurð. Meðal eldri kvenna væri
unnt að nýta HPV-prófið til að sann-
reyna hvort kona um fertugt, sem
hefur eðlileg fyrri frumustrok, sé
laus við HPV-smit. Kona, sem á þeim
aldri hefur bæði prófin eðlileg, þarf
þá ekki að mæta til nýrrar leitar fyrr
en eftir 4-5 ár, og mætti jafnvel
hætta að koma til leitar efth- 60 ái'a
aldur, svo fremi að ekki yrði breyting
á kynlífshegðan hennai', maka henn-
ar eða sambýlismanns.
Bólusetning
Það, að veira veldur legháls-
ki’abbameini, gerir mögulegt að
framleiða bóluefni gegn þessum sjúk-
dómi. Vandamálið er þó hve margar
undirtegundir geta valdið honum,
þar eð bóluefni gegn einni undirteg-
und dugar ekki á aðra. Unnið er að
lausn þessa vandamáls og má búast
við að innan fárra ára verði komið á
markaðinn bóluefni sem nota megi til
að bólusetja konur og karla fyi-ii' kyn-
þroskaaldur. Slík bólusetning mun þó
ekki hafa áhrif til að draga úr ný-
gengi sjúkdómsins fyrr en 15-20 ár-
um síðar og ekki ná fullum áhrifum
fyrr en að loknum heilum manns-
aldri.
Niðurstaða
Mikill árangur er af legháls-
ki'abbameinsleit hér á landi en ærin
þróunarvinna er framundan, sem
hefur það að markmiði að bæta þessa
leit enn frekar. Minnkandi mæting
yngri kvenna er þó áhyggjuefni.
I næstu grein höfundar verður
gerð grein íyrir hugsanlegum áhrif-
um skipulegrar leitar að krabbamein-
um í bijóstum.
Höfundur eryfírlæknir
Leitarstöðvar.
BARATTA, SORG
OG SIGRAR
Bók Rannveigar Löve, Myndir úr hugskoti, verð-
ur ekki lýst í fáum orðum, enda 344 blaðsíður og
ríkulega myndskreytt. Elsta kynslóðin þekkir af
eigin reynslu þá lífsbaráttu sem Rannveig lýsir. Þá
var ekki mulið undir fólk. Þessi bók er alveg nauð-
synlegur fróðleikur fyrir þá sem vilja vita um bak-
‘ grunn sinn.
Rannveig segir frá sorginni, m.a. hinum hræðilega
hvíta dauða, en líka frá sigrum sem unnust og
hvemig henni sjálffi tókst að menntast í íslensku
samfélagi jafnréttis síðari tíma.
, Sjá nánar: www.joIabok.is
ýfbrD-cAHcí
Iðnbúð 1,210 Garðabæ Slci Collection
sími 565 8060
Ætlar þu að sauma jólafötin?!<
Komdu og skoðaðu úrvalið af fataefnum hjá okkur.
VIRKA
Mörkin 3 - Sími 568 7477
www.virka.is
Opið
Mánud.-föstud. kl. 10-18.
Lau. kl. 10-16.
Textílkjallarinn
mbl.is