Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1937, Side 46

46
mun hafa verið kirkjueign. Hin þriðja af jörðum þessum (Kb. í Hvít-
ársiðu) hafði fengið Kirkjubólsnafnið, áður en hún varð kirkjueign, og
hin fjórða (Kb. í Arnarbýlisdal) var aldrei kirkjueign, svo vitað sé.
Er því liklegast, að þessar jarðir báðar hafi dregið nafn af þvi, að
kirkja hefir verið þar. Er þá eftir aðeins ein jörð, sem bæði var
kirkjueign og engar heimildir benda til, að kirkja hafi verið á, aðrar
en, ef til vill, sjálft nafnið (Kb. i Staðardal).
Niðurstaðan af þessum athugunum verður því sú, að orðið kirkju-
ból hefir verið notað í bæjanöfnum eingöngu eða nálega eingöngu
i merkingunni jörð, sem kirkja er á, og að þetta nafn hefir því að-
eins eða nær eingöngu verið gefið býlum, sem kirkja var á.
Það er alkunnugt, að fyr á tímum var aragrúi af ýmiskonar
kirkjum, bænhúsum, fjórðungskirkjum, hálfkirkjum, og alkirkjum, hér
á landi. Gögn eru jafnvel fyrir því, að eitthvert slíkt guðshús hafi
verið á hverjum bæ í sumum sóknum1), og nálega allstaðar voru
þau fleiri en eitt í sókninni. Elstu kjrknamáldagarnir sýna, að kirkjur
hafa byggzt tiltölulega fljótt, eftir að kristni var komin í landið. Bæði
sóknarkirkjur og heimiliskirkjur hafa verið orðnar mjög margar, þegar
fram á 12. öld kom. Á þeim 26 jörðum, sem hétu Kirkjuból, má ætlar
að einhverskonar kirkja hafi verið. En þær eru ekki nema lítið brot
af öllum þeim mikla fjölda jarða, sem svo var ástatt um. Hvers-
vegna hafa nú einmitt þessar 26 jarðir verið kenndar við kirkjuna,.
sem á þeim var, þar sem kirkja var á fjölda mörgum jörðum öðrum,.
án þess að það hefði nokkur áhrif á nöfn þeirra? Hverjar voru
hinar sálrænu og félagslegu orsakir þess, að þessar jarðir voru kennd-
ar við kirkjuna, frekar en margar aðrar, sem kirkja lika var á?
Magnus Olsen hefir manna bezt bent á það, hversu mikilvægt
það sé, að skygnast eftir þessum orsökum nafngjafanna, og hversu
merkilega fræðslu af því megi hljóta, enda hefur hann sjálfur rann-
sakað staðanöfn frá þessu sjónarmiði með dýpri skarpskyggni og
glæsilegri árangri en nokkur maður annar2). Hugtakið staðarnafn skil-
greinir hann þannig, að það sé orð eða orðasamband, sem sakir
vanatengsla ósjálfrátt minnir fjölmennan eða fámennan, nokkuð varan-
legan hóp manna á tiltekinn stað3). Hópurinn, sem nafnið talar til og
minnir á staðinn, getur verið mismunandi stór, umhverfið, sem þekkir
nafnið getur verið mismunandi vítt. Sum nöfn eru bundin við til-
tekna jörð, fólkið þar á bænum hefir búið þau til í fyrstu, það þekkir
þau, geymir þau og notar. Aðrir menn hafa ekkert með þau nöfn að
1) Skírnir XCIX. bls. 26. 2) Sjá einkum rit hans Hedenske Kultminder í
norske Stedsnavne I. (1915) og Ættegárd og helligdom (1926). 3) Ættegárd og
helligdom bls. 4.