Morgunblaðið - 03.03.2001, Side 40

VIKULOK
40 LAUGARDAGUR 3. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
NOKKRAR stórar
hlaðnar vörður við
alfaravegi hafa
verið kallaðar
beinakerlingar.
Sagnir eru um þær
meðal annars á Mosfellsheiði, Botns-
heiði, Skarðsheiði, Þorskafjarðar-
heiði, Stóra-Vatnskarði, Vatnahjalla
ofan Eyjafjarðar, Smjörvatnsheiði
milli Vopnafjarðar og Jökuldals,
Fjallabaksvegi og Mýrdalssandi, en
nafnfrægastar hafa orðið kerlingarn-
ar á Kaldadal, Stóra-Sandi og Kili.
Ekki er öldungis ljóst hvernig
nafnið er hugsað. Algengt er reyndar
að drangar séu nefndir karl eða kerl-
ing og því var nærtækt að gefa
uppmjóum vörðum svipað heiti. At-
hygli vekur að getið er um beina-
hrúgu við sumar þeirra eða bein
sjást enn innan um grjótið.
Þekktasta skýring er á þá lund að
ferðamenn hafi stungið skilaboðum í
hrosslegg og komið honum fyrir í
vörðunni. Menn gátu verið að láta
aðra vita af ferðum sínum, tilkynna
um strokufé, segja frá nýmælum eða
vara við einhverri hættu. Þá var stutt
í að menn í góðu skapi sendu vænt-
anlegum ferðalöngum kersknisvísur
á sama hátt. Sá kveðskapur hefur
haldið minningu beinakerlinganna
lengst á lofti og orðið beinakerlinga-
vísa er löngu farið að merkja grodda-
lega neðanþindarvísu af þeim toga
sem nú á dögum virðist ein helsta
skemmtun kvenna sem karla í fjöl-
miðlum og á mannamótum, svo því er
líkast sem fólk sé upp til hópa nýbúið
að fá hvolpavit.
Önnur túlkunartilraun er á þá leið
að hér sé upphaflega ekki um nein
dýrabein að ræða, heldur nafnorðið
beini í merkingunni hjálp eða greiði,
að fá góðan beina, og sagnorðið að
beina manni leið í rétta átt. Merk-
ingin hafi því einna helst verið
„hjálpsöm kona“. Þeir sem löngu síð-
ar skildu ekki þessa merkingu tóku
að búa sér til nýja skilgreiningu.
Þriðja tilgátan gerir beinakerling-
ar að minjum um heiðinn átrúnað, til
dæmis að hörgum frjósemisgyðjunn-
ar Freyju. Hér hafi dýrum verið
blótað henni til heiðurs og beinin séu
leifar þeirra. Í samræmi við það hafi
átt sér stað frjósemisdýrkun með
frjálslegu kynlífi eins og víða eru
spurnir af meðal þjóðflokka sem enn
eru tengdir náttúrunni á eðlislægan
hátt. Eftir kristnitöku hafi kirkjan
fordæmt og afskræmt slíkt athæfi og
kallað saurlífi. Leifar þessa finnist í
blautlegum athöfnum og kveðskap í
tengslum við beinakerlingar.
Fjórða skýringartilraunin er sú að
upphaflega hafi fé eða hestar sem
drápust á ferðalögum verið urðaðir
og grjóti hlaðið utan um skrokkinn í
þrifnaðar- eða hreinlætisskyni svo að
hrætætlur fykju ekki út um víðan
völl. Þegar skrokkarnir rotnuðu und-
ir grjótinu urðu beinin ein eftir og
stóðu út á milli steinanna eða sást í
þau inni í hrúgunni. Eftir nokkrar
aldir vissi enginn lengur hvernig á
þessari beinahrúgu stóð og hug-
myndaríkir menn tóku að smíða
kenningar.
Beinakerlingavísur
Fyrsta tilgátan er að sjálfsögðu
vinsælust, enda í samræmi við þá
lagfæringu á orðum Ara fróða að
„hvatki er missagt er í fræðum þess-
um, þá er skylt að hafa það heldur, er
skemmtilegra reynist“. Elstu varð-
veittar beinakerlingavísur eru frá
lokum 17. aldar. Þær eru oftast ortar
í orðastað kerlingar sem ögraði
næsta ferðamanni til að sanna henni
karlmennsku sína. Sem dæmi má
taka vísu sem eignuð er Páli djákna
Sveinssyni fyrir munn kerlingarinn-
ar á Stóra-Sandi og beint til Steins
Hólabiskups Jónssonar um 1725:
Margur tók sér maður við góm
mín væri gott að njóta.
Klerka alla og kennidóm
kýs ég á millum fóta.
Í nemendaritgerð úr Skálholts-
skóla um gamla fjallvegi frá því um
1760 eftir Magnús Guðmundsson síð-
ar lækni er þessi kafli í lýsingu Kjal-
vegar og leiðir hugann nokkuð að
skýringartilraun númer 3:
„Á þessum vegi er kölluð Beina-
kerling, svo nefnd af beinahrúgu,
sem þar er saman borin, og fundist
hafa á veginum. Það eru gleðimanna
lög, þegar komið er að þessari kerl-
ingu, að sé nokkur í þeirra ferð, sem
þar hefur ei fyrr um riðið, þá skuli
menn fara af baki, og þrengja honum
upp á hana, ella hann skuli fría sig
með lofvísu nokkurri til hennar, hver
þá er skrifuð upp á eitt af beinunum.
Þar kveður og þá hver, sem getur,
oftast eina gamanvísu, annaðhvort
hver til annars upp á kerlinguna, ell-
egar undir hennar persónu. Nokkrir
láta þar og eftir kátlegar og á bein
skrifaðar vísur upp á þá, sem þeir
vita að innan skamms eftir koma. Þá
er og drukkin skál hennar, áður en
menn stíga á bak aftur, ef brennivín
er við höndina.“
Leit að beinakerlingu
á Sprengisandi
Í grein um beinakerlingar árið
1923 segir Jón Þorkelsson þjóð-
skjalavörður að óvíst sé hvort nokk-
urn tíma hafi verið beinakerling á
Sprengisandsvegi. Árið 1949 birtist
hinsvegar í 1. bindi safnritsins
Hrakningar og heiðavegir, sem
Pálmi Hannesson og Jón Eyþórsson
gáfu út, lýsing á Sprengisandsleið frá
1770 eða 1771 eftir Eirík Hafliðason
á Tungufelli í Lundarreykjadal, sem
alist hafði upp í Hreppum í Árnes-
sýslu og á yngri árum verið fylgd-
armaður tveggja embættismanna
norður Sprengisand kringum 1735
og 1740. Frumritið á dönsku var
kynnt á Alþingi sumarið 1770 eða
1771 og gefið út af Bergsteini Jóns-
syni í skjölum Landsnefndarinnar
1770–1771 árið 1961. Í lýsingu Eiríks
segir meðal annars í þýðingu Pálma
og Jóns:
„Þá er komið að Háumýrum, og er
vegalengdin þangað frá Biskupsþúfu
um 2½ míla. Þaðan eru röskar 2½
míla að Sveinum, sem eru klappir
með nokkrum vörðum. Frá Sveinum
er haldið að Beinakerlingu, og er sá
vegarspotti einnig um 2½ míla.
Beinakerling er stór varða og stend-
ur mitt á milli 24 dætra sinna. Þar
eru nokkurar klappir, en þó mun
mestur hluti þeirra hulinn sandi.
Skömmu áður en komið er að Beina-
kerlingu, er riðið um sléttan sand,
sem Sprengir heitir. Frá Beinakerl-
ingu er stefnt í landnorður á Háöldu
(efsta fjallsás á Sprengisandi), og er
sú vegalengd 2½ míla.“
Þessa frásögn tók Steindór Stein-
dórsson að mestu upp í annað bindi
ritsins Landið þitt árið 1968. Þar sá
hana Björn Jónsson læknir í Swan
River í Kanada. Björn var ættaður
frá Veðramóti í Skagafirði og al-
þekkt gælunafn hans var Bjössi
bomm. Björn fylltist hug á að ganga
úr skugga um hvort finna mætti
þessa beinakerlingu sem enginn vissi
lengur hvar var og ekki heldur
áminnstir Sveinar. Áhugi hans var
bæði jarðbundinn og háfleygur því
hann hafði heillast af kenningum
Einars Pálssonar um rætur íslenskr-
ar menningar og gerði sér vonir um
að finna þann stað sem menn hefðu í
forneskju talið miðju Íslands og ýmis
helgitákn hugsanlega verið miðuð við
í árdaga.
Björn viðaði að sér skriflegum
heimildum og fékk loftmyndir af
svæðinu. Sumarið 1977 kom hann
sem oftar til Íslands og fór ásamt
nokkrum öðrum áhugamönnum upp
á Sprengisand. Af hyggjuviti sínu og
mælingum fann hann stóra grjót-
vörðu fulla af beinum ásamt mörgum
smærri vörðum niðri í grunnri kvos
um 2 km vestur af vestasta sveig
Fjórðungsvatns eins og lega þess er
nú. Sumarið eftir gerði hann aðra
ferð ásamt Birni Magnússyni Lions-
manni og taldi sig nú finna með vissu
sandinn Sprengi skammt suður af
Beinakerlingu, svo og staðinn sem
Eiríkur Hafliðason hafði nefnt
Sveina.
Sumarið 1979 ók Kristján Eldjárn
forseti í slóð Björns kunningja síns
ásamt Einari Ágústssyni utanríkis-
ráðherra og konum beggja undir
handleiðslu Halldórs Eyjólfssonar á
Rauðalæk sem var þaulkunnugur
öllu svæðinu. Menn reyndust sam-
mála Birni um beinakerlinguna og
Sprengi, en ekki um staðsetningu
Sveina. Þess í stað fundu þeir nálægt
mótum Fjórðungskvíslar og Berg-
vatnskvíslar hóp af klöppum með
vörðum og þótti sem þar væru hinir
réttu Sveinar Eiríks Hafliðasonar
ljóslifandi komnir, enda skeikar
vegalengdin ekki miklu milli þeirra
og Beinakerlingar. Hún er um 15
km, en Eiríkur hafði giskað á að hún
væri um 2½ danska mílu eða nálægt
18 km. Á þetta féllst Björn Jónsson.
Hann hefur skrifað um allt þetta mál
í þrjú hefti af ársriti ferðafélagsins
Útivistar.
Viðhald kerlingar
Nú liðu nokkur ár án þess að nokk-
ur vitjaði kerlingar svo kunnugt sé.
Vigfús Magnússon læknir og Fanney
kona hans óku sumarið 1985 norður
Sprengisand og tókst að finna kerl-
inguna eftir lýsingu Björns. Haustið
1994 fór þangað nokkur hópur á
svæðið undir forystu Vigfúsar og
Björns Magnússonar sem verið hafði
fylgdarmaður Björns Jónssonar
sumarið 1978. Nokkurn tíma tók að
finna bæði Kerlingu og Sveina, en nú
var hvort tveggja hnitmiðað með við-
eigandi mælitækjum sem þó reynd-
ust ekki nákvæm. Úr því var bætt
seinna. Síðan hefur valinn hópur far-
ið næstum árlega pílagrímsferð und-
ir sömu forystu, seinast haustið 2000,
og þátt hafa tekið meðal annarra
knáir menn á sviði náttúrufræði, bú-
skaparhátta, fornleifafræði, þjóð-
hátta, jarðfræði og kenninga Einars
Pálssonar.
Beinakerlingin stendur nær því
vestast á klapparhrygg sem liggur
nokkurn veginn frá NA til SV. Ekki
er svo að sjá sem hún hafi verið hlað-
in af neinni vandvirkni, fremur eins
og henni hafi verið hrófað upp skipu-
lagslítið. Þó má vera að hún hafi í
öndverðu verið vel hlaðin en hrunið
saman á löngum tíma vegna frost-
skemmda þegar enginn hélt henni
lengur við. Margar vörðuleifar sjást í
háaustur og hin austasta um 50 m frá
henni. Sú er reyndar ekki annað en
stuðull sem annar steinn hallast upp-
að og þó gæti hver grjótlistamaður
verið stoltur af þeirri uppstillingu.
Fleiri vörðuleifar má greina á klöpp-
um í óreglulegum hring um megin-
vörðuna. Minnt skal á þau orð Eiríks
Hafliðasonar um klappirnar nálægt
miðri 18. öld að þá þegar muni „mest-
ur hluti þeirra hulinn sandi“. Vart
hefur sandfokið minnkað á þeirri
hálfu þriðju öld sem síðan er liðin.
Beinakerling
á Sprengisandi
Ljósmynd/Sigurður Helgason
Fínkornótti sandflákinn Sprengir suðvestan við Beinakerlingu.
Miklafell í Hofsjökli í baksýn.
Ljósmynd/Sigurður Helgason
Hvíldarstaður við Laugafell.
Ljósmynd/Útivist
Bjössi bomm fann kerlinguna eftir hátt á þriðju öld, fór strax
upp á hana og benti í austur og vestur.
Ljósmynd/Björn Jónsson
Kerlingin og aðrar vörðuleifar
frá vestri til austurs. Austur-
steininn ber í Trölladyngju.
Margar sagnir eru til um beinakerlingar,
segir Árni Björnsson og fjallar um eina.
 




  






 

  

:7
 


 


 

 
  

 






  
 


 
!"

 

 
 

 

 
 
 


 
#





 


 
 






 ! "
 
   
*+,
 +-

*
. +
*/0+*1*"%2("%2"



! 
" !




,*

,*
; <<= ; >0 
?   %4/ #&3)$
#$% $% 
 
  
 

  
 
! 
! 
 


 


*+,
 +-

*
. +
*/0+*1*"%2("%2"

,*

3',
@  : 
18AB9+CAB9
#D'-$---$#+924
 83*#4
$,-#%1
 #D#--$---