Morgunblaðið - 03.03.2001, Qupperneq 61

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. MARS 2001 61
undirfataverslun Kringlunni
sími 553 7355
Nýjar línur í undir-
og sundfatnaði
EFTIR Shake-
speare-sýningum hér í
höfuðborginni á undan-
förnum árum að dæma,
er auðsætt að orðlist
helsta leikskálds Eng-
lendinga er ekki beinlín-
is í hávegum höfð af
leikstjórum á borð við
Baltasar Kormák og
Guðjón Pedersen. Orð-
list hans er aukatriði í
þeirra augum. Hvers
kyns hundakúnstir og
leikbrellur, er varða lýs-
ingu, látbragð og lima-
burð, oft af fáránlegasta
tagi, hljóð eða réttara
sagt óhljóð eru hins veg-
ar aðalatriðið eða þeirra ær og kýr.
Að vatninu verður síðar vikið. Þessir
ólukkans leikstjórar þykjast víst vera
þess umkomnir að setja
sig á háan hest gagn-
vart Shakespeare. Það
er engu líkara en þeir
líti á flesta sjónleiki
hans sem fádæma
hrákasmíði, sem þurfi
verulegra lagfæringa
við. Ja, miklir menn er-
um við, Hrólfur minn.
Þar sem Baltasar
Kormákur sá á sínum
tíma ýmsa vankanta á
harmleiknum, Hamlet,
þá gerði hann sér lítið
fyrir og sneið þá bara
af. Að hans dómi virtist
til að mynda Horatio,
besti vinur aðalpersón-
unnar svo vanmótaður af hálfu höf-
undar að ekki veitti af að gera þar á
rækilega bragarbót. Leikstjóranum,
áhorfendur kunni að renna þessu
vatnssulli niður með bestu lyst, er það
engan veginn boðlegt fyrir vandfýsna
leikbókmenntaunnendur. Í beinu
framhaldi af þessu sakar ekki að rifja
það upp fyrir lesendum að í brúðkaup-
inu í Kana forðum daga gerðist það
kraftaverk að Jesús breytti vatni í vín,
Baltasar Kormákur og Guðjón Peder-
sen fara þveröfugt að þegar enska
stórskáldið, Shakespeare er annars
vegar, vegna þess að þeir breyta víni í
vatn og má það reyndar líka kallast
kraftaverk með öfugum formerkjum,
þegar um slíkt eðalvín er að ræða.
Fyrrgreindir leikstjórar víla það
greinilega ekki fyrir sér að fara
ómjúkum höndum um Shakespeare,
svo ekki sé talað um að taka fram fyr-
ir hendurnar á honum. Þeir taka það
t.d. ekki nærri sér að breyta eða öllu
heldur að umturna atburðarásinni
svo kirfilega að hún verður óþekkj-
anleg að heita má frá upprunalegri
gerð. Sömu sögu má reyndar segja
um leikpersónurnar. Þær fá oft á tíð-
um heldur betur á baukinn þ.e.a.s. að
þeim er falið allt annað hlutverk en
leikskáldið hafði upphaflega ætlað
þeim eins og dæmið hér að framan
um Horatio sýnir best og sannar.
Þannig gengur flest ef ekki allt úr
skorðum. Liggur það ekki í augum
uppi að vafasamar og vanhugsaðar
breytingar hafa þær óhjákvæmilegu
afleiðingar í för með sér að skaða
innsta og helgasta kjarnann í leikrit-
um Shakespeares? Það verður að
segja það eins og er að Guðjón Ped-
ersen hefur unnið ófyrirgefanlegt
skemmdarverk með því að gera Lé
konung að hálfgerðum farsa. Það er
nefnilega álíka fráleitt að breyta
harmleiknum Lé konung í farsa eins
og að breyta Ímyndunarveikinni,
frægasta farsa Moliéres í harmleik.
Í prýðilegum leikdómi eftir Jón
Viðar Jónsson, leikhúsfræðing, sem
birtist 10.10. 2000 í Mbl. greinir hann
frá málfundi um íslenskar Shake-
speare-sýningar í Borgarleikhúsinu.
Um frásögn Mbl. af fundinum hefur
hann þetta að segja. „Sú (þ.e. frásögn-
in) er skráð af blaðamanni sem er af
einhverjum sökum ekki nafngreind-
ur. Af skýrslu hans, sem ber hið bráð-
skemmtilega heiti „Saklaus meðferð
á Shakespeare“ verður ekki séð að
mikil skoðanaskipti hafi orðið þarna
eða menn rætt það sem er kjarni
málsins.“ Að orða meðferð Guðjóns
Pedersens á Lé konungi við sakleysi
er í sannleika sagt hreinasta öfug-
mæli. Sá sem hér heldur á penna
hefði valið lýsingarorð af mergjaðri
gerð eins og til að mynda „svívirðileg“
þ.e.a.s. „svívirðileg meðferð“. Menn
geta í rauninni ekki varist þeirri
hugsun að stærstu leikhús þjóðarinn-
ar séu að keppa um að svívirða Shake-
speare sem mest.
Um framvarp (þýðing mín á enska
orðinu „projection“) ýmissa leikara
einkum af yngri kynslóðinni mætti
skrifa langt mál, sem hér verður látið
ógert, en þó sakar ekki að geta þess
að því er oft ákaflega ábótavant. Leik-
ari sem hefur ekki eða getur ekki lært
þá list að varpa orðum sínum þannig
fram í salinn að þau heyrist jafnvel á
fyrst bekk sem þeim aftasta ætti að
velja sér annað starf. Leikkonurnar
sem fóru með hlutverk þokkasystr-
anna í Lé konungi, Regan og Goneril,
voru áberandi slakar í þeim efnum.
Það reyndi hins vegar lítið á leikkon-
una í hlutverki þriðju systurinnar
Kordelíu, sökum þess að það hafði
verið strikað út af mestu en hún aftur
á móti látin dansa eða spranga fram
og aftur um sviðið. Guðjón Pedersen
hefur ef til ekki stórar áhyggjur út af
framvarpi leikaranna, þar sem hon-
um virðist ekki sérlega annt um að
orðlist Shakespeares berist óbrengl-
uð til áhorfenda.
Ég þykist vita að Baltasar Kor-
mákur og Guðjón Pedersen séu báðir
fluglæsir, en hitt þori ég að fullyrða
að þeir séu báðir ólæsir á Shake-
speare og það gjörsamlega. Væri ekki
ráð að þeir létu innrita sig á námskeið
hjá Jóni Viðari Jónssyni? Úr því að á
hann hefur verið minnst hér, þá get
ég aldrei gleymt framkomu þjóðleik-
hússtjóra, Stefáns Baldurssonar,
gangvart honum. Að hætta að senda
leikdómara boðsmiða var fljótræðis-
verk, sem verður þjóðleikhússtjóra til
ævarandi skammar.
Kunna íslenskir leikstjórar ekki leng-
ur að meta orðlist Shakespeares?
Halldór
Þorsteinsson
Leiklist
Þessir ólukkans leik-
stjórar, segir Halldór
Þorsteinsson, þykjast
víst vera þess umkomnir
að setja sig á háan hest
gagnvart Shakespeare.
Höfundur er fyrrverandi leikdómari.
Baltasar Kormáki, datt því í hug það
snilldarbragð að gera Horatio blindan
en ekki nóg með það heldur fékk hann
honum líka skotvopn í hönd, nánar til-
tekið skammbyssu sem hann skaut að
lokum Hamlet með í hnakkann. Þetta
eru vinnubrögð sem segja sex. Engin
vindhögg né klámhögg eins og hjá
amlóðanum enska, Shakespeare. Sé
frekari gráglettni sleppt svona í bili,
þá er það ótrúlega mikið vandaverk
að stytta listaverk eða breyta þeim
svo vel fari, ekki síst öndvegisverkum
á borð við Hamlet eða Lé konung.
Það er ekki ofmælt að það sé aðeins á
færi þeirra leikstjóra, sem gjörþekkja
þau eða með öðrum orðum eru þræl-
lesnir í fræðunum, þ.e.s.a. leikhús-
fræðunum.
Nú virðist það orðið lenska að út-
þynna Shakespeare með vatni. Enda
þótt smekksnauðir og ómenntaðir
GIN- og klaufaveiki
hefur valdið gífurlegu
tjóni víða um heim öld-
um saman og nú geisar
hún um Bretlandseyj-
ar. Í sumum löndum er
veikin staðbundin.
Þaðan getur hún
borist öðru hverju og
hleypt af stað nýjum
faraldri en takist að
hefta útbreiðslu, geta
liðið nokkur ár þar til
veikinnar verður vart á
ný. Þannig hefur hún
hagað sér í Evrópu oft-
ast nær. Veikin er
þekkt í mörgum Asíu-
löndum, víða um Afr-
íku og Suður-Ameríku en hefur aldrei
borist til Íslands svo vitað sé. Menn
óttast nú að hún geti borist til lands-
ins með fólki eða varningi, sem hefur
mengast, með dýraafurðum eða dýr-
um. Það væri gífurlegt áfall. Heitið er
á alla að vera á varðbergi og láta vita
um það sem máli skiptir.
Áskorun
Íslendingar sem ferðast á næst-
unni til Stóra-Bretlands eru beðnir
um að viðhafa sérstaka varúð, forðast
að fara um landbúnaðarsvæði og alls
ekki heim á bóndabæi, hafa með sér
hrein föt í plastpoka til heimferðar en
setja í plastpoka fyrir heimferð fötin
sem notuð voru. Við komu til Íslands
aftur er öruggast að taka alls engin
matvæli með sér og setja í þvott og
sótthreinsun fyrir notkun á Íslandi
ferðafatnað og skófatnað. Strangt
bann er við því að hafa með sér til
landsins hvers konar hrá matvæli.
Þeir, sem hafa nú þegar farið um
landbúnaðarsvæði á Stóra-Bretlandi
eftir að veikin kom upp, þurfa að leita
upplýsinga hjá embættisdýralækni
og koma ekki nálægt dýrum (klauf-
dýr) hér á landi í a.m.k. fimm daga
eftir komuna.
Um veikina
Gin- og klaufaveiki er bráðsmitandi
veirusjúkdómur. Orsökin er aptho-
veira af picornaflokki. Hún er skæð en
ekki bráðdrepandi. Algengt er 5%
drepist, aðallega ungviði. Stundum er
dánartalan mun hærri og nær jafnvel
50% þegar verst gegnir. Að jafnaði
valda fylgikvillar mestu tjóni og gera
gin- og klaufaveiki að einum versta og
skaðlegasta sjúkdómi, sem þekkist. Af
veirunni eru margir stofnar. Gripur
sem veikist af einum stofni verður
ónæmur fyrir honum en ekki öðrum og
getur því veikst síðar af öðrum stofni.
Svipað er með bólusetningu, sem
er dýr og gefur vörn í aðeins hálft til
eitt ár. Því er aðeins bólusett þar sem
veikin er landlæg. Allt kapp er lagt á
að uppræta veikina þar sem þess er
nokkur kostur og verjast því að hún
berist til landa þar sem hún er
óþekkt. Dýr sem sýkjast eru fyrst og
fremst klaufdýr svo sem: nautgripir,
kindur, svín og geitur, villt klaufdýr
(hreindýr) en einnig rottur. Tekist
hefur að sýkja ýmis til-
raunadýr. Þau munu þó
ekki veikjast af sjálfs-
dáðum en geta e.t.v. bor-
ið með sér smitefnið.
Ekki má blanda þessari
veiki saman við manna-
sjúkdóm með sama
enska nafni.
Smitleiðir
Smitefnið dreifist auð-
veldlega með lifandi dýr-
um og afurðum þeirra,
mjólk, jafnvel geril-
sneyddri, og með ósoðnu
kjöti bæði fersku og
frosnu og með unnum
vörum, sem ekki hafa
fengið næga hitameðferð. Smit getur
borist með fólki og fatnaði – einkum
skófatnaði, fóðri og fóðurumbúðum,
gripaflutningstækjum, með dekkjum
bíla og hverju því sem mengast hefur.
Smithætta er því veruleg samfara
heimsóknum í héruð þar sem sjúk-
dómurinn hefur komið upp, en einnig
getur verið hætta á smiti í þeim hér-
uðum þar sem sjúkdómurinn hefur
ekki enn verið greindur, því að smit-
uð dýr skilja út veiruna sem veldur
sjúkdómnum áður en þau veikjast.
Veiran hefur fundist í mjólk og sæði 4
dögum áður en einkenna varð vart.
Þegar sjúkdómurinn er í hápunkti er
veiran í blóði og öllum vefjum líkam-
ans. Gripir, sem lifað hafa af veikina
geta stöku sinnum verið smitberar
mánuðum saman eftir að þeir eru
orðnir heilbrigðir. Hiti, sólarljós og
sótthreinsiefni eyða veirunni en kuldi
og myrkur halda í henni lífi. Við hag-
stæð skilyrði getur hún lifað lengi ut-
an líkama dýra, frá fáum dögum og
allt að ½ ári. Smit verður með úða eða
rykkornum um öndunarveg eða þá
um meltingarveg. Einstök dýr, sem
lifað hafa af veikina, geta hýst smit-
efnið þar til þau deyja eðlilegum
dauða. Í stöku tilfellum geta spör-
fuglar og jafnvel vindur borið smit
milli bæja. Varla þarf að óttast, að
farfuglarnir beri með sér smitefnið til
Íslands.
Einkenni
Venjulega veikjast öll klaufdýr á
bænum. Einstöku skepnur geta þó
fengið veikina án þess að sýna sjúk-
leg einkenni. Mikilvægt er að stað-
festa sjúkdóminn sem allra fyrst, svo
verjast megi frekari útbreiðslu.
Byrjunareinkenni í nautgripum
eftir 2ja til 14 daga meðgöngutíma
eru hár hiti (40,5–41°C), lystarleysi,
deyfð, stirðleiki í hreyfingum. Blöðr-
ur myndast í munni og á fótum milli
klaufa og við klaufhvarf og oft á spen-
um, froðukenndir slefutaumar fara
frá munni. Mjólkurkýr geldast og
horast niður. Blöðrurnar springa, þá
myndast sár, sem yfirleitt hafast illa
við með ígerðum og blóðeitrun. Ýmsir
aðrir fylgikvillar sjást og geta einnig
valdið miklu tjóni svo sem fósturlát,
hjartasjúkdómar, bólgur í legi og
meltingarvegi. Hjá svínum ber mest
á deyfð og lystarleysi, krömpum,
skyndilegri helti, legum og tregðu til
hreyfinga. Blöðrur sjást oft á trýni.
Hjá sauðfé ber mest á lystarleysi og
helti. Kindurnar standa í kryppu og
tregðast við að hreyfa sig, blöðrur eru
milli klaufa og á klaufhvarfi og síðar
ígerðir eftir að blöðrurnar hafa
sprungið, blöðrur sjást ekki alltaf í
munni en finnast þó á bitgómi og
stundum á tungu.
Veikin leggst vægar á sauðfé en
nautgripi og svín. Hjá hreindýrum
eru einkennin yfirleitt væg. Dýrin
slefa. Vökvablöðrur finnast í munni
en ekki eða sjaldan um klaufir. Villt
klaufdýr eru þýðingarmiklir smitber-
ar í sumum löndum.
Aðgerðir
Menn eru hvattir til að fylgjast
með gripum sínum reglulega með áð-
urnefnd einkenni í huga. Tilkynna
skal embættisdýralækni eða yfir-
dýralækni strax um grunsamleg ein-
kenni. Metið þá, hvort ástæða sé til að
dýralæknir komi þegar í stað til að
rannsaka málið án kostnaðar fyrir
eiganda. Ef grunur um gin- og
klaufaveiki er eindreginn skal eig-
andi stöðva alla umferð og flutning að
og frá bænum uns dýralæknir kemur
og leggur mat á stöðuna. Ef grunur
er staðfestur er öllum skepnum á
sýktum býlum og þeim skepnum,
sem sennilegt er að orðið hafi fyrir
smiti lógað og þær eru settar í gröf
með húð og hári og brenndar í gröf-
inni. Samgöngur við sýkta bæi eru
stöðvaðar og hömlur lagðar á ferðir
fólks og flutning dýra á svæði um-
hverfis hinn sýkta stað.
Síðan er sótthreinsað rækilega,
hús, hlöður, haugkjallarar og um-
hverfi auk tækja og annars búnaðar.
Oftast hefur verið notuð 1% upplausn
af vítissóda í vatni. Mildari efni en
jafnvirk eru nú fáanleg t.d. Virkon S.
sem hefur verið til sölu hér. Veiran
drepst fljótt en nokkrir mánuðir eru
látnir líða áður en gripir eru fluttir
inn í húsin á ný, fáir í fyrstu til að láta
reyna á hvort smitinu hafi verið út-
rýmt.
1. mars 2001, Sigurður Sigurðar-
son.
Gin- og klaufaveiki
Sigurður
Sigurðarson
Sjúkdómar
Gin- og klaufaveiki er
bráðsmitandi veirusjúk-
dómur. Sigurður Sig-
urðarson biður alla þá
sem kynnu að ferðast
um landbúnaðarhéruð
Stóra-Bretlands að við-
hafa sérstaka varúð.
Höfundur er dýralæknir Keldum.