Morgunblaðið - 18.04.2001, Blaðsíða 48

UMRÆÐAN
48 MIÐVIKUDAGUR 18. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
H
vað skilur okkur frá
dýrunum? Fyrir
nokkur hundruð
árum hefði svarið
ekki vafist fyrir
fólki á Vesturlöndum: Við erum
sköpuð í mynd Guðs, hann gaf
Adam og Evu eilífa sál en ekki
dýrunum. En ein vinsælasta klisja
nútímans er að við séum ekkert
annað en dýr. Maðurinn sé bara
svolítið klárari en hin dýrin og allt
tal um yfirburði mannsandans og
eilífa sál sé gömul hindurvitni.
Sumir segja þetta til að leggja
áherslu á vinsemd í garð dýranna
og hvetja til að réttindi þeirra séu
virt. Málið vandast þegar til dæm-
is refurinn ræðst á æðarkolluna,
rífur hana í sig og hirðir ekkert
um réttindi hennar. Hvort eigum
við að styðja
rétt hans til að
njóta afurða
náttúrunnar
eða rétt koll-
unnar til að
lifa? Getum
við yfirfært
mannréttindi á dýrin og hver hef-
ur þá fært okkur réttinn til að úr-
skurða í þessum málum ef ekki
Skaparinn?
Trúin á að mannlífið sé heilagt í
öðrum skilningi en annað, jarð-
neskt líf er auðvitað þess eðlis að
hana er aldrei hægt að rökstyðja
til fulls, aldrei er hægt að sanna
tilvist Guðs. Sá sem fullyrðir að
honum finnist rauð rós fallegri en
hvít er að tjá tilfinningar sínar og
þarf ekkert að rökstyðja þær. Og
sama á við um trú og trúleysi.
En erum við bara dýr, hver er
munurinn á þeim og okkur? Eitt
af því sem strax kemur upp í hug-
ann er að mjög fá dæmi eru um að
dýr geri eitthvað einfaldlega af
því að þau hafa gaman af því.
Dýrasálfræðingar eru iðnir við að
útskýra fyrir okkur ýmislegt í
hegðun spendýra, fugla og ann-
arra dýra, hátterni sem virðist
vera einskært grín en er fyrst og
fremst þjálfun í að bjarga sér í
náttúrunni. Kettlingurinn sem
eltir boltann er að æfa sig í músa-
veiðum. Ef kettir eru heimspek-
ingar er hægt að fullyrða að þeir
fylgi allir nytsemishyggjunni.
Og annað getum við sem engin
dýr kunna. Við hlæjum stundum
að okkur sjálfum þótt það sé erf-
itt, sérstaklega á mánudögum.
Hláturinn sýnir að maður sé á
ferð en ekki ferfætlingur, kímni
og hlátur eru ótvíræð merki um
að við séum öðruvísi en dýrin. Það
skiptir sköpum að geta brosað
gegnum tárin á erfiðum tímum og
hlegið þegar okkur lystir.
Sérfræðingar í hollustuháttum
segja okkur, sumir grafalvarlegir
á svipinn, að hægt sé að sanna
með tölulegum rökum að hlát-
urinn sé hollur, hann lengi lífið.
Nú er það alltaf álitamál hvort
langt líf er endilega betra en
stutt, það hlýtur að fara eftir gæð-
unum. En þeir segja að hláturinn
sé hollur, hann losi um spennu.
Góð áhrif á líkama og geð séu
mælanleg og til bóta. Hann er
heilsubótarlyf og hláturinn er
ódýrari en framleiðsla lyfjaris-
anna. Auk þess munu of stórir
skammtar vera sjaldgæfir, enginn
deyr úr hlátri.
Hláturinn er nátengdur öðru
fyrirbæri sem er háð og spott og
ekki er alltaf jafn saklaust þótt
það hafi líka þægileg, spennulos-
andi áhrif fyrir aðra en viðfangs-
efnið. Nú geta allir í lýðræðis-
löndum gert gys að valdhöfum en
verða að halda sig innan marka
laga um velsæmi og ærumeið-
ingar. Ráðamenn fyrr á öldum
heftu alltaf tjáningarfrelsið en at-
hyglisvert er að kóngar og keis-
arar um allan heim litu svo á að
þeir yrðu að hafa í sinni þjónustu
að minnsta kosti einn þegn sem
nyti þeirra sérréttinda að mega
segja upp í opið geðið á yfirvald-
inu það sem honum fyndist.
Hann mátti, einn allra, segja
skopsögur á kostnað þjóðhöfð-
ingjans, jafnvel ljóstra upp um
viðkvæm leyndarmál en þá helst
með því að tjá sig í dæmisögum.
Eitt mikilvægasta hlutverkið var
að koma á framfæri gagnrýni og
leyndri óánægju í samfélaginu til
að þess að hinn krýndi stæði ekki
fyrirvaralaust frammi fyrir upp-
reisn.
Hirðfíflið varð á seinni hluta
miðalda öryggisventill þjóðhöfð-
ingjans. Konungshirð sem stóð
undir nafni varð að hafa sitt fífl,
þau voru við hirðir í Evrópulönd-
unum, einnig í Afríku, í Kína og í
Japan þótt hefðirnar væru nokk-
uð ólíkar eftir menningarheimum.
Smekkurinn var misjafn og oft
grimmdarlegur. Sumum kóng-
unum fannst mest gaman að
dvergum eða fólki með herðakistil
og aðra líkamlega fötlun. Súleim-
an mikli Tyrkjasoldán vildi að
dvergarnir væru daufdumbir og
þar að auki geltir. Fífl með svipað
hlutverk og hjá þjóðhöfðingjanum
voru einnig vinsæl hjá auðugum
aðalsmönnum, á krám og í hern-
um. Búningarnir voru skraut-
legir, ósvikið fífl bar húfu af sér-
stakri gerð, bjöllur héngu á
klæðunum og gjarnan hland-
blaðra úr svíni. Að sögn Beatrix
Otto, sem ritað hefur bók um sögu
hirðfíflanna, gerðist það ekki oft
að þeim væri harkalega refsað
fyrir ósvífni en dæmi finnast þó
um það.
Einn frægasti flækingur í sögu
Þýskalands, Till Eulenspiegel eða
Ugluspegill, var oft í hlutverki
hirðfíflsins. Frásagnir af honum
eru oft gamlar flökkusagnir en
minna sumar á nútímalegar
hrekkjasögur og glens. Hann er
sagður hafa verið meistari í að
pretta þá ríku, hæðast að hræsni
og gera sér mat úr snobbi. Eitt
sinn tók hann að sér að mála tugi
málverka af forfeðrum Danakon-
unga en sagði þau vera þeirrar
náttúru að eingöngu réttfeðrað
fólk gæti séð þau. Ekki var máln-
ingarögn á striganum en allir luku
lofsorði á hæfileika Ugluspegils.
Á allri kímni, hvort sem hún er
hvít, grá eða svört, eru alvarlegar
hliðar, þær geta verið heilsufars-
legar og pólitískar eða af enn öðr-
um toga. Afleiðingarnar eru
stundum ófyrirsjáanlegar, erlend-
is geta menn í versta falli misst
höfuðið en hér á landi náð ráða-
manna, verst er þó að missa al-
menningshylli hafi menn einu
sinni öðlast hana. Enginn skyldi
því gera grín að almenningi, hin-
um veraldlega herra okkar allra.
Hlæjandi
að þessu
Sérfræðingar í hollustuháttum
segja okkur, sumir grafalvarlegir
á svipinn, að hægt sé að sanna með
tölulegum rökum að hláturinn sé
hollur, hann lengi lífið.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
EINUNGIS 4%
ferða á höfuðborgar-
svæðinu eru farnar
með almenningsvögn-
um. Aðrir ferðast með
einkabílum. Þetta er
þjóðhagslega óhag-
kvæmt hlutfall. Skýr-
ingin liggur m.a. í rysj-
óttu veðurfari, dreifðri
byggð og fámenninu
sem veldur því að al-
menningssamgöngur
verða hlutfallslega
mjög dýrar. Reykjavík-
urborg setur yfir 600
milljónir króna á ári til
Strætisvagna Reykja-
víkur og dugir þó ekki
til. Ekki eru líkur á að nýstofnað
byggðasamlag sveitarfélaga á höfuð-
borgarsvæðinu um reksturinn lækki
framlag borgarinnar. Leita verður
nýrra leiða til þess að gera fýsilegt
fyrir borgarbúa að nýta sér þá þjón-
ustu sem almenningsvagnar bjóða.
Lausnin er þó ekki að þrengja að
einkabílnum í gatnakerfi borgarinn-
ar eins og stefnt er að. Þegar verið er
að skipuleggja miðborgina og ná-
grenni hennar verður sú vinna að
grundvallast á raunverulegum
ferðavenjum almennings og flutn-
ingsþörf fyrirtækja í miðbænum.
Fyrirmyndir, sem teknar eru hráar
frá útlöndum, eiga ekki við hér. Að-
alskipulag það sem nú er í gildi gerir
ráð fyrir því að „umferðarrýmd“
vestan Elliðaáa verði ekki aukin. Þá
gerir skipulagið ráð fyrir því að tak-
marka umferð í miðborginni. Hvort
tveggja stríðir gegn því að reisa mið-
borgina úr þeirri niðurlægingu sem
hún er komin í.
Tónlistar- og ráðstefnuhús
mun efla miðborgina
Tónlistar- og ráðstefnuhúsið, sem
reisa á sameiginlega af ríki og borg,
verður gríðarlega stór framkvæmd.
Það mun rísa þar sem nú er Fax-
askáli. Í húsinu verða þrír áhorf-
endasalir og hugsan-
lega einnig bíósalir.
Tengt tónlistar- og ráð-
stefnuhúsinu verður
250 herbergja hótel
með stækkunarmögu-
leika upp í 400 her-
bergi. Gert er ráð fyrir
bílastæðahúsi sem taka
mun við þeirri bíla-
stæðaþörf sem starf-
semin mun kalla á.
Enginn vafi er á því að
tónlistarhús á hafnar-
bakkanum mun breyta
miklu fyrir miðborgina.
Það mun auk þess hafa
margfeldisáhrif í tón-
listarlífi þjóðarinnar.
Ráðstefnuhúsið mun auka verulega
möguleika okkar á sviði ferða-
mennsku og lengja þann allt of
stutta tíma sem ferðamenn streyma
til landsins. Við eigum enn mikil
sóknarfæri á þessu sviði og verðum
að nýta þau.
Flutningur
Hringbrautar
Ný lega Hringbrautar liggur nú
að mestu leyti fyrir. Hún mun færast
suður fyrir Umferðarmiðstöðina,
nær flugvellinum. Auðfarnasta leið
niður í miðbæ af Hringbrautinni hef-
ur verið um Sóleyjargötu, eins og
menn þekkja. Sóleyjargata byggðist
upp á fyrstu áratugum aldarinnar og
var alls ekki hugsuð sem hraðbraut
niður í bæ eins og hún er í dag. Það
er ekki ákjósanlegt að breikka göt-
una enda ekki hægt nema að hluta.
Tjarnargata og Suðurgata eru enn
síður til þess fallnar að taka við
þungri umferð niður í bæ. Þó munu
fyrirhugaðar breytingar á umferðar-
skipulaginu í tengslum við færslu
Hringbrautar líklega leiða til þess að
umferð um þær götur muni aukast.
Það er óæskilegt.
Sveitarfélögin á höfuðborgar-
svæðinu standa saman að svæðis-
skipulagsgerð. Sú vinna er langt
komin. Samkvæmt þeim tillögum,
sem þegar hafa verið kynntar, er
gert ráð fyrir því að ný gata, svokall-
aður Hlíðarfótur, verði hluti af
skipulaginu. Hlíðarfótur er stofn-
braut sem liggur frá Umferðarmið-
stöðinni, meðfram Öskjuhlíðinni
(hugsanlega í göngum í gegnum
Öskjuhlíðina) og myndar gatnamót
við Kringlumýrarbraut í Fossvogin-
um. Kynntar hafa verið hugmyndir
skipulagshöfunda um að Hlíðarfótur
liggi þaðan í göngum í gegnum
Kópavogshæðina og komi upp í ná-
grenni við Mjóddina. Engar hug-
myndir hafa verið kynntar sem lúta
að því að efla vegtengingar miðbæj-
ar Reykjavíkur við gatnakerfi höf-
uðborgarsvæðisins sem er þó grunn-
forsenda þess að glæða miðbæinn lífi
að nýju.
Þróunaráætlun
miðborgar virkar ekki
Núverandi meirihluti borgar-
stjórnar hefur ekki bent á leiðir til
úrlausnar þeim vanda sem við mið-
bænum blasir. Þar á bæ er helst rætt
um að reka áróður fyrir því að fólk
hjóli allra sinna ferða. Hin flókna
Í jarðgöngum
niður í miðbæ
Júlíus Vífill
Ingvarsson
Samgöngumál
Verslun í miðborginni
stendur frammi fyrir
eitilharðri og ógnandi
samkeppni, segir Júlíus
Vífill Ingvarsson, sem
er uppbygging stærstu
verslunarmiðstöðvar
landsins í Smáralind.
Við þeirri samkeppni
verður að bregðast.
TILHNEIGING
fjölmiðla er að ofurein-
falda fréttaflutning af
niðurstöðum rann-
sókna á sviði erfðavís-
inda. Þannig hefur því
verið haldið fram að
hægt sé að búa til tvö
afrit af sama einstak-
lingnum með klónun.
Allt frá fyrsta degi fóst-
urs í móðurkviði ræðst,
hins vegar, tjáning
gena að verulegu leyti
af ytra umhverfi. Því
miður hafa íslenskir
vísindamenn tekið þátt
í þeirri ofureinföldun
sem birtist oft um
tengsl erfða og sjúkdóma. Íslensk
erfðagreining lagði af stað með þá
hraustlegu yfirlýsingu að fyrirtækið
ætlaði að finna erfðafræðilegar or-
sakir allra helstu sjúkdóma innan
nokkurra ára. Forsvarsmenn fyrir-
tækisins boða reglulega til blaða-
mannafunda og gefa frá sér frétta-
tilkynningar um „merkan áfanga“ og
að þeir hafi verið „fyrstir“ til að
tengja ákveðinn sjúkdóm við „fingra-
för“ genamengisins. Síðan koma
fram erlendir vísindamenn sem bæði
draga í efa hversu merk uppgötvunin
er og jafnframt það að fyrirtækið hafi
verið fyrst til að birta slíkar niður-
stöður. Hliðstætt atvik gerðist hjá
Urði, Verðandi, Skuld sem fékk
mikla athygli í tengslum við fullorð-
inssykursýki sem finnst hjá ungu
fólki (MODY-2). Forsíðufyrirsögn
DV var í þá veru að erfðir sykursýki
hefðu verið uppgötvað-
ar. Þegar betur var far-
ið að rýna í textann
kom í ljós að tengsl
höfðu fundist milli
erfðaþátta og sjaldgæfs
afbrigðis af sykursýki,
sem hrjáir einungis um
eitt prósent af þeim er
greinast með sykur-
sýki. Jafnframt var vik-
an varla liðin þegar
kom í ljós að franskir
aðilar höfðu áður upp-
götvað þessi tengsl.
Faraldsfræðilegar
rannsóknir hafa einnig
fallið í gryfju ofurein-
földunar og oftúlkunar.
Frétt barst af frumniðurstöðum úr
niðjarannsókn Hjartaverndar í
tengslum við undirritun á fjárstuðn-
ingi frá Skeljungi. Þar kom í ljós að
afkomendur hjartasjúklinga hafa
fleiri áhættuþætti en afkomendur
fólks í viðmiðunarhópi og samkvæmt
fréttinni benti þetta til að um „erfða-
sjúkdóm“ væri að ræða. Margt annað
í Hjartaverndargögnum hefur sýnt
vægi umhverfis og hlýtur að vera í
fullu gildi. Samanburðarrannsókn á
Vestur-Íslendingum og Héraðsbúum
leiddi í ljós tölfræðilega fylgni milli
aukinnar áhættu á hjartasjúkdómum
og skyldleikastuðuls. Af niðurstöðum
var dregin sú ályktun að aukin
áhætta væri arfbundin og jafnframt
var tiltekið í fyrirsögn Morgunblaðs-
ins að niðurstöðurnar vektu „alþjóð-
lega“ athygli. Vestur-Íslendingar
tala ensku með íslenskum hreim og
hugsanlegt er að slík menningaráhrif
dofni eftir því sem einstaklingar eru
fjarskyldari, sem segir ekki að tiltek-
inn hreimur sé bundinn í erfðum.
Þegar skoðað var hvað réttlætti fyr-
irsögnina um hina miklu alþjóðlegu
athygli reyndist það vera að um-
ræddar niðurstöður höfðu verið
kynntar á alþjóðlegri ráðstefnu, en
ekki að umfjöllun eða athygli tengd-
ist birtingu í alþjóðlegu ritrýndu
tímariti.
Síðustu daga var sami lúðrablást-
ur enn og aftur vakinn upp í
tengslum við rannsókn Urðar, Verð-
andi, Skuldar á magakrabbameini.
Þar kom í ljós að tíðni magakrabba-
meins hefur minnkað, sem rakið hef-
ur verið til breytinga á neysluvenj-
um, t.d. minnkuð neysla á söltuðu og
reyktu kjöti (sbr. rannsóknir Níelsar
Dungal). Tölfræðilega marktæk
Gunnlaugur B.
Ólafsson
Erfðavísindi
Það verður að teljast
tímabært, segir Gunn-
laugur Benedikt Ólafs-
son, að fjölmiðlar komi
sér upp vísindafulltrúa
sem ætlað væri að meta
hlutlaust og faglega
gildi þeirra niðurstaðna
sem er verið að kynna.
Erfðir eða ósiðir?