Morgunblaðið - 05.05.2001, Page 38

38 LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
VARNARSAMSTARF
Í 50 ÁR
Við Íslendingar höfum átt afarnáið stjórnmálalegt samstarfvið Bandaríkin frá stofnun ís-
lenzka lýðveldisins. Raunar var for-
senda fyrir stofnun þess viðurkenn-
ing Bandaríkjastjórnar. Þegar hún
var fengin fylgdu aðrar þjóðir á eftir.
Samstarf okkar við Bandaríkin
hefur verið nánast á sviði varnar-
mála. Í dag eru 50 ár liðin frá því að
varnarsamningurinn á milli Íslands
og Bandaríkjanna var undirritaður.
Bandaríska varnarliðið kom hingað
tveimur dögum síðar. Þetta eru
merkileg tímamót. Aðild okkar að
Atlantshafsbandalaginu, sem sam-
þykkt var á Alþingi 30. marz 1949, og
varnarsamningurinn við Bandaríkin
hafa verið hornsteinar íslenzkrar ut-
anríkisstefnu jafnan síðan.
Tvær meginforsendur voru fyrir
undirritun varnarsamningsins af
hálfu okkar Íslendinga. Hin fyrri var
sú, að við vildum leggja okkar skerf
af mörkum til sameiginlegra varna
frjálsra þjóða heims, sem þá og í fjóra
áratugi á eftir áttu í höggi við kúg-
unaröfl kommúnismans um allan
heim. Þeirri baráttu lauk með fullum
sigri lýðræðisríkjanna, þegar kalda
stríðinu lauk fyrir rúmum áratug.
Hin síðari var sú, að við Íslending-
ar töldum nauðsynlegt að gera ráð-
stafanir til þess að tryggja okkar eig-
ið öryggi á viðsjárverðum tímum.
Þótt við gætum ekki teflt fram
neinum herstyrk í samstarfi Atlants-
hafsbandalagsþjóðanna var öllum
ljóst, að það var ekki einfalt mál fyrir
fámenna þjóð að taka við fjölmennu
erlendu herliði í landi sínu. Þess
vegna hafa aðrar þjóðir jafnan virt
þetta framlag okkar.
Aðildin að Atlantshafsbandalaginu
og varnarsamningurinn við Banda-
ríkin ollu gífurlega hörðum pólitísk-
um deilum í áratugi. Segja má, að
þjóðin hafi verið klofin í andstæðar
fylkingar, og deilur um þessi grund-
vallarmál höfðu áhrif á alla pólitíska
þróun í landinu. Tvisvar sinnum voru
myndaðar ríkisstjórnir, sem höfðu
það að meginmarkmiði að segja varn-
arsamningnum upp. Í bæði skiptin
urðu vinstri flokkarnir að gefast upp
við þau áform.
Aðildin að Atlantshafsbandalaginu
og varnarsamstarfið við Bandaríkin
höfðu áhrif á niðurstöður þorska-
stríðanna. Bæði bandarísk stjórnvöld
og yfirstjórn Atlantshafsbandalags-
ins á hverjum tíma lögðu sitt af mörk-
um til þess að knýja andstæðinga
okkar í þorskastríðunum til samn-
inga við okkur vegna þeirra truflandi
áhrifa, sem þær deilur höfðu á varn-
arsamstarfið.
Nú er þetta liðin tíð og ungir sagn-
fræðingar vinna að því að rita sögu
þessa tímabils. Þeir hafa þegar dreg-
ið fram í dagsljósið verðmætar upp-
lýsingar um þessi átök öll.
Frá lokum kalda stríðsins hefur
fækkað verulega í varnarliðinu á
Keflavíkurflugvelli. Það er eðlileg af-
leiðing af þeim umskiptum, sem hafa
orðið. Eftir sem áður er nauðsynlegt
fyrir aðildarríki Atlantshafsbanda-
lagsins að halda vöku sinni. Það hafa
þau gert og raunar er Atlantshafs-
bandalagið að þróast upp í að verða
öryggiskerfi fyrir Evrópu alla. Þau
ríki, sem utan við standa, bíða eftir að
fá aðild. Rússar hafa tekið upp náið
samstarf við Atlantshafsbandalagið.
Við Íslendingar þurfum að tryggja
öryggi okkar með viðunandi hætti,
þótt sú ógn, sem stafaði frá komm-
únistaríkjunum, sé liðin hjá. Davíð
Oddsson forsætisráðherra lýsir af-
stöðu sinni til þess í viðtali við Morg-
unblaðið í dag í sérstöku fylgiblaði,
sem Morgunblaðið gefur út á þessum
tímamótum. Forsætisráðherra segir:
„Við munum á næstu árum þurfa að
hafa svipaðan viðbúnað og hér er nú,
ákveðinn lágmarksfjölda flugvéla.
Stöðin getur ekki verið minni en hún
er.“
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra segir í samtali við Morgunblað-
ið í dag: „Með sama hætti tel ég nauð-
synlegt að hér á landi sé ákveðinn
lágmarksviðbúnaður … Íslenzk
stjórnvöld hafa fyrir sitt leyti metið
það svo, að við núverandi aðstæður sé
sá viðbúnaður, sem er fyrir hendi í
varnarstöðinni á Miðnesheiði, lág-
marksviðbúnaður.“
Innan bandaríska stjórnkerfisins
hafa um skeið verið uppi ýmis sjón-
armið um þetta efni. Þau byggjast á
þörfum og rökum, sem hafa ekkert
með íslenzka hagsmuni að gera. Í
ljósi náinna pólitískra samskipta
þjóðanna tveggja í sex áratugi og
sameiginlegra hagsmuna þeirra á
Norður-Atlantshafi og í öryggismál-
um almennt má gera ráð fyrir, að nýj-
ar viðræður um þessi efni leiði til far-
sællar niðurstöðu fyrir báða aðila.
Við Íslendingar erum í allt annarri
stöðu en við vorum, þegar varnarliðið
kom hingað fyrir hálfri öld. Við erum
fjölmennari og við erum í hópi rík-
ustu þjóða heims. Það er eðlilegt að
við leggjum meira fram til að tryggja
okkar eigið öryggi en við höfum gert.
Að þessu víkur Björn Bjarnason
menntamálaráðherra, sem jafnframt
er einn helzti sérfræðingur Sjálf-
stæðisflokksins í öryggismálum, í at-
hyglisverðri grein í Morgunblaðinu í
dag. Menntamálaráðherra segir m.a.:
„Íslendingum ber sem sjálfstæðri
þjóð skylda til að sýna og axla ábyrgð
í varnar- og öryggismálum, annars
eru þeir ekki fullgildir þátttakendur í
samfélagi þjóðanna. Umræður um
aukinn hlut í okkar eigin vörnum eru
hluti af þróun í þessu efni, þar sem
aldrei má ríkja stöðnun og ávallt
verður að skoða alla kosti til hlítar.“
Undir þessi orð Björns Bjarnason-
ar er ástæða til að taka. Það er tíma-
bært að þessi málefni komi til frekari
umræðu.
Morgunblaðið hefur í hálfa öld
staðið fast með þeim, sem hafa haldið
uppi málstað aðildar okkar að Atl-
antshafsbandalaginu og varnarsamn-
ingsins við Bandaríkin. Sú barátta
hefur verið grundvallaratriði í stefnu
blaðsins í þjóðmálum. Á þessum
tímamótum fagnar Morgunblaðið því,
að nú ríkir víðtæk sátt um öryggismál
þjóðarinnar og varnarsamstarfið við
Bandaríkin meðal landsmanna.
VALGERÐUR Sverris-dóttir, iðnaðar- og við-skiptaráðherra, kynnti ígær helstu niðurstöður
skýrslu Samkeppnisstofnunar sem
ráðherra óskaði eftir fyrir tæpu ári
um matvörumarkaðinn og verð-
lagsþróun í smásölu 1996 til 2000.
Ráðherra sagði að af niðurstöðum
skýrslunnar mætti ráða að hækk-
un á smásöluverði á síðustu árum í
matvöruverslun umfram hækkun
frá birgjum gæfi ástæðu til að ætla
að dregið hefði úr samkeppni í
smásölunni og samþjöppun í formi
samruna væri væntanlega helsta
orsökin fyrir minni samkeppni.
Skýrsla Samkeppnisstofnunar
er almenn athugun á matvöru-
markaðnum og í skýrslunni er ekki
tekin afstaða til þess hvort mat-
vöruverslanir eða birgjar hafi með
aðgerðum sínum brotið gegn sam-
keppnislögum. Hins vegar gefur
niðurstaða skýrslunnar tilefni til
frekari rannsókna þar sem kannað
verður hvort brotið hafi verið gegn
ákvæðum samkeppnislaga.
„Með hliðsjón af þeim atriðum
sem fram koma í skýrslu Sam-
keppnisstofnunar og varða sam-
keppnis- og viðskiptahætti á mat-
vörumarkaðnum mun Samkeppn-
isstofnun fara af stað með mál í því
skyni að uppræta hugsanleg brot á
samkeppnislögum. Í því felst rann-
sókn á því hvort samningar og
samningsskilmálar á milli ein-
stakra verslunarkeðja, birgðahúsa
eða matvöruverslana annars vegar
og birgja hins vegar feli í sér
ákvæði sem eru skaðleg sam-
keppni og fari gegn samkeppnis-
lögum, þ.m.t. vegna misnotkunar á
markaðsráðandi stöðu,“ sagði ráð-
herra.
Rannsóknin mun beinast að
einstökum fyrirtækjum
Samkeppnisstofnun dregur þá
ályktun í skýrslunni að í kjölfar
samruna, sem varð á matvöru-
markaðnum á fyrri hluta ársins
1999, hafi samkeppni minnkað og
það hafi leitt til aukinnar álagn-
ingar hjá smásöluverslunum.
Stofnunin telur að markaðurinn
einkennist af kaupendastyrk versl-
anakeðju sem hafi leitt til við-
skiptahátta sem kunni í sumum til-
vikum að vera andstæðir sam-
keppnislögum.
Samkeppnisstofnun gerir í
skýrslunni tillögu um, í ljósi nið-
urstaðna hennar, að hafist verði
handa við sérstakt stjórnsýslumál.
Rannsaka á hvort samningar á
milli einstakra verslunarkeðja,
birgðahúsa eða matvöruverslana
annars vegar og birgja hins vegar
fari gegn samkeppnislögum.
„Einnig mun felast í því máli
rannsókn á viðskiptaháttum ein-
stakra fyrirtækja á
markaðnum. Í slíku
stjórnsýslumáli felst
rannsókn á því hvort
ástæða kunni að vera til
að fella úr gildi samn-
inga eða samningsákvæði eða
breyta slíkum ákvæðum, uppræta
tiltekna viðskiptahætti eða setja
aðilum markaðarins skilyrði eða
hegðunarreglur eða hvort ástæða
sé til annars konar íhlutunar.
Rannsókn þessi mun ólíkt þeirri
könnun sem hér er til umfjöllunar
beinast að einstökum fyrirtækjum
á markaðnum,“ segir m.a. í nið-
urstöðum skýrslunnar.
Mismunurinn til smásala
Í skýrslunni segir að tölfræðileg
gögn sýni að samkeppni í matvöru-
verslun hafi fram á síðasta áratug
verið virk og neytendur notið góðs
af í hlutfallslega lækkuðu verði.
Eftir þann tíma hafi samþjöppun
aukist mjög á smásölustiginu, sem
hafi styrkt samningsstöðu versl-
anakeðja enn frekar gagnvart
birgjum. Samkvæmt könnun Sam-
keppnisstofnunar hækkaði verð á
dagvöru (mat- og drykkjarvara og
hreinlætis- og snyrtivara) um 15%
í smásölu á umræddu tímabili, þ.e.
1996–2000. Vegin hækkun á inn-
kaupsverði verslana á þessum
vörum var um 8–9%. Sú hækkun sé
í samræmi við það sem vænta
mátti með hliðsjón af erlendum
verðhækkunum og gengisbreyt-
ingum. Samkeppnisstofnun dregur
þá ályktun að smásöluálagning
matvöruverslana, þar með talin
álagning birgðahúsa sem rekin eru
í tengslum við nokkrar verslana-
keðjur, hafi hækkað um sem nem-
ur mismuninum á hækkun smá-
söluverðs og hækkun innkaups-
verðs verslana. Miðað við þessar
forsendur telur Samkeppnisstofn-
un að vara sem í ársbyrjun 1996
var seld með 20% smásöluálagn-
ingu hafi í árslok í fyrra verið seld
með 25 til 26% álagningu.
Egg og brauð með
50–70% álagningu
Skýrsluhöfundar Samkeppnis-
stofnunar segja að álagning í smá-
sölu hafi hækkað mismikið eftir
flokkum dagvöru. Vakin er athygli
á því að vörur sem hafa mikinn
veltuhraða, s.s. egg og brauð, eru
seldar með 50 til 70%
smásöluálagningu. Á
móti séu vörur með lít-
inn veltuhraða seldar
með mun lægri álagn-
ingu. Samkeppnisstofn-
un telur að væri hliðsjón höfð af
kostnaði hefði mátt ætla að vörur
með mikinn veltuhraða þyldu lægri
álagningu en þær sem velta hægt.
Í skýrslunni kemur fram að
samþjöppun hafi verið mikil á því
tímabili sem stofnunin skoðaði,
bæði á smásölu- og heildsölustigi.
Um 2/3 hlutar smásölumarkaðar-
ins eru nú á hendi tveggja fyr-
irtækja en árið 1996 réðu tvö
stærstu fyrirtækin yfir 45
markaðinum. Stofnunin te
þjöppun meðal birgja ein
verið mikla og þannig sinn
an við 10 innflytjendur s
hluta af innflutningi á da
landsins, auk þess sem in
framleiðendum dagvöru h
að.
Samkeppnisstofnun
markaðsráðandi stöðu fyr
matvörumarkaði. Á ári
voru 44 matvöruverslani
með 43–44% hlutheild á
öllu en tæplega 50% hlu
uðborgarsvæðinu með re
verslana. Kaupás rak 46
á landinu öllu með 22–23
aðshlutdeild en 26–27%
borgarsvæðinu. Tvö stæ
irtækin voru þannig með
smásölumarkaðarins hér
árið 1999 en árið 1996
stærstu keðjurnar saman
þessa hlutdeild.
Aukinn afsláttur e
lækkað smásöluver
Í skýrslunni segir að
veittur matvöruverslun
birgðahúsum af birgjum
ist á liðnum árum. Í mör
vikum verði þó ekki séð a
afsláttur hafi leitt til l
smásöluverðs viðkomand
Síðan segir: „Samkeppn
hafa verið kynnt nokkur d
Viðskiptaráðherra kynnir skýrslu Samkeppnisst
Valgerður Sverrisdóttir, iðnaðar- og viðskiptaráðherra, kynn
Samkeppni m
samruna og
Samkeppnis-
stofnun gerir til-
lögu um stjórn-
sýslurannsókn

6 49






67 
Samþjöppun
aukist á smá-
sölustiginu