Morgunblaðið - 12.05.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2001 33
MARGIR hafa sjálfsagt velt því fyrir
sér hvernig regnboginn verður til.
Um það má nú lesa í svari Ara Ólafs-
sonar á vefsetrinu. Það er bæði með
skýringarmyndum og veftenglum og
hentar þess vegna því miður ekki til
birtingar í dagblaði.
Fyrir nokkru tók Vísindavefurinn
upp efnisflokkinn „föstudagssvar“.
Þar slær ritstjórn á létta strengi þeg-
ar ástæða þykir til og er fólki bent á
að taka öllu með fyrirvara sem sagt
er þar. Svarið um gönguna til Plútó
sem birtist hér í dag er úr þeim
flokki.
Hvað er kviksandur og hvern-
ig verkar hann?
SVAR:Kviksandur, kviksyndi eða
sandbleyta er blanda af sandi og
vatni. Hann getur hvorki myndast í
kyrrstæðu vatni né haldist þar til
lengdar því þá fellur sandurinn til
botns eins og við vitum, og við göng-
um á botninum eins og ekkert sé.
Hins vegar getur kviksyndi myndast
þar sem vatn sprettur upp undir
sandi og hann þyrlast eða blandast
því stöðugt upp í vatnið. Þetta getur
einnig gerst í skemmri eða lengri
tíma í straumvatni þar sem lögun
botnsins veldur streymi upp á við, til
dæmis í hyljum, og sandur er nógur á
staðnum.
Stundum sýnist yfirborðið aðeins
vera blautur sandur og þá getur
kviksyndið verið sérlega varasamt. Á
jökulsöndum eins og Skeiðarársandi
geta menn þurft að troða brautir sem
halda þá uppi farartækjum en víki
menn út af brautinni eiga þeir á
hættu að bíllinn sökkvi þá minnst
varir.
Kviksyndi getur líka myndast í
jarðskjálftum þegar skjálftabylgjan
hristir upp í blautum sandi. Sand-
urinn getur þá farið að renna eins og
vatn og aurskriður fara af stað, jafn-
vel í litlum halla. Mannvirki hegða
sér misjafnlega við slíkar aðstæður;
sum sökkva en önnur fljóta upp, sam-
anber það sem sagt er hér á eftir um
eðlismassa.
Sandkorn eru talsvert þyngri í sér
en vatn og vatn með sandkornum í er
þess vegna líka þyngra í sér en hreint
vatn. Eðlisfræðingar segja að sand-
bleytan hafi meiri eðlismassa (massa
á rúmmálseiningu) en venjulegt
hreint vatn. Hún er að ýmsu leyti
eins og vökvi sem er þyngri í sér en
vatn. Dauðir hlutir sem lenda í sand-
bleytunni sökkva síður en í hreinu
kyrrstæðu vatni, því uppdrifs- eða
flotkrafturinn er meiri í sandbleyt-
unni. Sumir kannast kannski við að
hlutir sökkva miklu síður í kvikasilfri
en vatni og ástæða þess er hin sama;
eðlismassi kvikasilfursins er miklu
meiri en vatns.
En hreyfing hlutar er líka að öðru
jöfnu hægari í þungum vökva en létt-
um vegna þess að henni fylgir óhjá-
kvæmilega hreyfing vökvans og hún
verður hægari eftir því sem vökvinn
er þyngri. Af sömu ástæðu er erf-
iðara að hreyfa hlut í þungum vökva
en léttum, til dæmis í sandbleytu í
stað vatns. Þrýstingur á sama dýpi
getur líka orðið meiri og hugsanlegt
uppstreymi breytir líka aðstæðum.
Þessi atriði eru okkur framandi og
þess vegna getur kviksyndi verið
varasamt ef menn bregðast ekki rétt
við því.
Fætur manna eru ekki vel lagaðir
til að ganga í kviksyndi. Ef við stíg-
um til botn í slíkum „vökva“ verður
þrýstikraftur ofan á fótinn meiri en
við eigum að venjast og sömuleiðis
mótstaðan gegn hreyfingu. Ef við
reynum að kippa fætinum snöggt
upp á við myndast framandi kraftur
niður á við sem getur orðið til þess að
hinn fóturinn dregst lengra niður ef
við gætum ekki að okkur. En ef við
hreyfum okkur hægt og látum okkur
jafnvel fljóta á bakinu þarf kviksynd-
ið alls ekki að vera okkur skeinu-
hættara en venjulegt vatn, nema síð-
ur sé.
Sumir segja að asnar sökkvi fljótt í
kviksyndi en múldýr ekki. Skýringin
á því mundi vera sú að viðbrögð múl-
dýranna séu réttari; þau halda ró
sinni.
Ef hetjan í kvikmyndinni sekkur í
kviksandinn þannig að hatturinn er
einn eftir, þá er það sem sagt annað-
hvort vegna óðagotsins sem kemur á
hana eða bara af því að þetta er í bíó!
Höfundur þakkar Sveinbirni
Björnssyni yfirlestur og góðar
ábendingar.
Heimildir og lesefni: Don Glass
(ritstj.), 1996. How Can You Tell if a
Spider is Dead? and More Moments
of Science. Bloomington: Indiana
University Press. Bls. 134-
135.Vísinda- og spurningavefsetur
sem nefnd eru á tenglasíðu Vís-
indavefsins, til dæmis Brit-
annica.com, Askme.com og Madsci.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í vís-
indasögu og eðlisfræði og ritstjóri Vísinda-
vefjarins.
Hvað er múkk, sjúkdómur
sem hrjáir hesta?
SVAR: Múkk er húðbólga í kjúku-
bótinni á hestum, en kjúkubótina er
að finna aftan til á kjúkunni, undir
hófskegginu. Húðin er tiltölulega
þunn og viðkvæm á þessu svæði.
Fyrstu einkennin eru aukin fitu-
myndun í húðinni sem getur þróast í
vessandi bólgu og sár. Hross geta
orðið hölt af þessum sökum. Ekki er
vitað með vissu af hverju múkk
myndast en orsakirnar eru taldar
vera fjölþátta:
1. Álag. Múkk er algengast í reið-
hrossum í stífri þjálfun.
2. Fóðrun. Hross í þjálfun eru alla
jafna á kraftmiklu fóðri, sérstaklega
þegar líða tekur á vorið, og er ekki
hægt að útiloka að það eigi þátt í þró-
un sjúkdómsins.
3. Umhverfi. Blautar stíur og gerði
geta átt þátt í þróuninni en þó er
múkk líka að finna þar sem umhverf-
isaðstæður eru hvað bestar.
4. Kuldi. Hross sem ganga á blaut-
um mýrum á haustbeit geta fengið
múkk þó svo þau séu ekki í notkun. Í
þeim tilfellum virðist sem kuldinn og
bleytan örvi fitumyndun húðarinnar
um of.
5. Bakteríusýkingar. Þær fylgja
venjulega í kjölfarið en geta verið
frumorsök í einhverjum tilfellum.
Múkk er þó ekki talið smitandi.
Misjafnt er hversu næm eða veik
hross eru fyrir múkki og þar með
hversu mikil áhrif umhverfisaðstæð-
urnar, sem nefndar eru hér að fram-
an, hafa. Því getur það gerst að til
dæmis eitt hross af tíu í sama húsi
(þar sem umhverfisaðstæður eru
sambærilegar) fær múkk en hin ekki.
Álagið hefur einnig mikið að segja í
þessu sambandi.
Mikilvægt er að fylgjast reglulega
með kjúkubótinni á hrossum á húsi
og hefja meðhöndlun um leið og
fyrstu einkenna verður vart. Dýra-
læknar nota venjulega fúkkalyf sam-
hliða bólgueyðandi lyfjum við múkki
og oftast dugar staðbundin með-
höndlun. Sé bólgan það mikil að hún
valdi helti þurfa hrossin að fá hvíld
frá þjálfun á meðan á meðhöndlun
stendur og í það minnsta viku betur.
Þá þarf að íhuga hvort rétt sé að
minnka álagið á hrossið. Athuga ber
að ekki má nota hross í keppni sem
fengið hafa lyfjameðhöndlun fyrr en
að ákveðnum tíma liðnum (mismun-
andi eftir lyfjum).
Sigríður Björnsdóttir, dýralæknir við
Hólaskóla í Hjaltadal.
Hvað tæki langan tíma að
ganga til Plútós?
SVAR: Ef maður ætlar að taka upp
á því að ganga til Plútós þarf að koma
til nokkur undirbúningur eins og í
öðrum meiri háttar gönguferðum.
Miklu skiptir að reikna út hvenær
best er að leggja af stað. Brautir
reikistjarnanna eru ekki algjörlega
hringlaga heldur sporöskjulaga. Þess
vegna getur munað töluverðu á fjar-
lægð þeirra frá sólu, eftir því hvar
þær eru staddar í hringferð sinni.
Undirritaður myndi leggja af stað
þegar jörðin væri sem fjærst sólu,
því þá er hún jú nær braut Plútós. En
þá er eftir að velja stefnu. Reikna
þyrfti út meðalgönguhraða og finna
út hvenær og hvernig maður myndi
hitta á Plútó í sólnánd.
Ef við gerum ráð fyrir að göngu-
hraði í geimnum sé svipaður og á
jörðu niðri (um 5 km á klukkustund)
má reikna það út að gangan tæki
584.200.000 klukkustundir. Umreikn-
að í ár eru það um 66.700 ár. En þetta
segir nú ekki alla söguna. Menn geta
ekki gengið allan sólarhringinn. Ef
við gerum ráð fyrir átta tíma svefni
hvern sólarhring tekur gangan ekki
minni tíma en 100.000 ár.
Við viljum ítreka að mikilvægt er
að reikna nákvæmlega út staðinn þar
sem mæta skal Plútó. Ef skekkja er í
útreikningum og Plútó er nýfarinn
framhjá áætluðum stað, yrðu það gíf-
urleg vonbrigði. Þó að Plútó sé nokk-
uð hægfara fer hann samt með 4,7
km hraða á sekúndu svo að ill-
mögulegt væri að hlaupa hann uppi.
Göngumaður þyrfti þá að bíða í 248
ár eftir að Plútó væri búinn með
hringinn sinn.
Við erum auðvitað vön að ganga á
einhverju þegar við göngum, það er
að segja til dæmis á jörðinni, á gólfi
eða á færibandi í líkamsræktarstöð. Í
geimnum er hins vegar ekkert til að
ganga á þannig að göngumaður þarf
að hugsa fyrir því áður en lagt er af
stað.
Svo tekur ferðin náttúrlega miklu
lengri tíma en eina mannsævi og er
því líklega best að hæfilega stór hóp-
ur manna leggi af stað og eigi börn á
leiðinni. Erfitt getur þó orðið að
„jarða“ þá sem heltast úr lestinni.
Þessar leiðbeiningar eru birtar án
ábyrgðar. Vísindavefurinn eða rit-
stjórn hans getur ekki borið ábyrgð á
skaða, beinum eða óbeinum, sem
hlýst af notkun þessara leiðbeininga.
Geimganga er hættuleg!
(Svar þetta er samið í tilefni föstu-
dags og þess vegna ætti að taka því
með mátulegum fyrirvara.)
Ritstjórn Vísindavefjarins.
Hvað er kviksandur og
hvernig verkar hann?
Gestagangur hjá Vísindavefnum er mikill
og stöðugur og jafnvel enn vaxandi.
Flesta daga koma yfir 300 gestir og stundum um 500. Svör eru nú
komin yfir 1.500 en með þeim er svarað talsvert á þriðja þúsund
spurningum. Svörin eru eftir um það bil 350 mismunandi höfunda.
Fjöldi spurninga er yfir 7.000 og spyrjendahópurinn skiptir þús-
undum því flestir hafa aðeins sent inn eina spurningu. Spyrjendur
þurfa enn sem fyrr að sýna biðlund eftir svörum vegna spurn-
ingafjöldans en margir geta þegar fundið birt efni sem tengist
spurningu þeirra.
VÍSINDI