Morgunblaðið - 12.05.2001, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FRÆÐSLUMIÐSTÖÐ BÍLG
REIN
A
Bílasalar
Námskeið til undirbúnings prófs
fyrir þá sem vilja afla sér leyfis til sölu
notaðra bifreiða verður haldið
dagana 21. maí til 11. júní á Akureyri.
Tekið er við skráningu í síma 586 10 50.
Staðfesta þarf þátttöku fyrir 15. maí
með greiðslu þátttökugjalds.
PRÓFNEFND BIFREIÐASALA
FRÆÐSLUMIÐSTÖÐ BÍLGREINA HF.
Þ EGAR bandaríska land-læknisembættið hófsthanda árið 1988 við að út-skýra í eitt skiptið fyrir öll
þá hættu sem stafaði af fitu í mat virt-
ist sem það lægi beint við hvaða vís-
indarannsóknir þyrfti að gera, að því
er segir í Science. Fjórum árum áður
hafði Heilbrigðismálastofnun Banda-
ríkjanna (NIH) tekið að ráðleggja öll-
um Bandaríkjamönnum sem komnir
voru úr vöggu að draga úr fituneyslu,
og forseti Hjartaverndarsamtaka
Bandaríkjanna (AHA) hafði sagt í
viðtali við fréttaritið Time að ef allir
tækju þátt „munum við hafa sigur
gegn fituhrörnun [þrengingu slag-
æða vegna fitumyndunar á veggjum
þeirra]“ árið 2000. Landlæknisemb-
ættið hafði skömmu áður birt 700
blaðsíðna tímamótaskýrslu sína um
næringu og heilbrigði og lýst því yfir
að fita væri óhollasti þátturinn í mat-
aræði Bandaríkjamanna.
Allt virtist þetta vera byggt á gild-
um vísindaniðurstöðum. Vinna verk-
efnisstjórans virtist því ekki fólgin í
öðru en því, að safna saman þessum
vísindaniðurstöðum á einn stað, fá
sérfræðinganefnd, sem hafði verið
snarlega skipuð, til að fara yfir þær,
og gefa þetta svo út á bók. En, segir
fréttaskýrandi Science, verkefnið
gekk nú samt ekki þrautalaust. Fjór-
ir verkefnisstjórar komu og fóru á
næsta áratugnum. „Þetta tætti í sig
verkefnisstjóra,“ hefur Science eftir
Marion Nestle, sem tók þátt í að
hleypa verkefninu af stokkunum og
stjórnar nú næringar- og matvæla-
rannsóknardeild New York-háskóla
(NYU). Meðlimir eftirlitsnefndarinn-
ar fengu í hendurnar drög að einum
eða tveim köflum, gagnrýndu þau
harðlega, og svo varla söguna meir.
Það var svo loks í júní 1999, ellefu
árum eftir að verkefninu var hleypt af
stokkunum, að Landlæknisembættið
sendi frá sér bréf, sem einn af síðustu
verkefnisstjórnunum hafði skrifað,
þar sem tilkynnt var að skýrslan
myndi aldrei sjá dagsins ljós. Engin
önnur tilkynning kom, og engin
fréttatilkynning. Í bréfinu var út-
skýrt að þeir stjórnendur sem málið
varðaði hefðu ekki „gert sér fyllilega
grein fyrir því hversu mikið þyrfti að
leita til utanaðkomandi sérfræðinga
og aðstoðarmanna“. Með öðrum orð-
um, segir Nestle, málið „var of flók-
ið“. Bill Harlan, sem átti sæti í eft-
irlitsnefndinni, segir að þegar
ákveðið hafi verið að vinna skýrsluna
hafi menn gefið sér fyrirfram hver
niðurstaðan yrði. En vísindalegar
forsendur þessara skoðana hafi ekki
reynst traustar. „Hugmyndir gær-
dagsins virtust greinilega ekki ætla
að nýtast okkur vel.“
Hugmyndum slegið saman
Á undanförum þrjátíu árum í
Bandaríkjunum hefur hugmyndin
um heilsusamlegt mataræði runnið
saman í eitt við hugmyndina um að
maður eigi að forðast fitu. Fram-
leiðsla og markaðssetning fituskertr-
ar matvöru er orðin gríðarlega um-
fangsmikil. Yfir 15.000 slíkar
vörutegundir hafa skotið upp kollin-
um í hillum verslana. Orðið hefur til
sérstakur rannsóknariðnaður er
vinnur að því að búa til gómsætar og
aðlaðandi fitusnauðar matvörur, og í
matvælaiðnaðinum er milljörðum
dollara varið á hverju ári í það að
boða að því minni fita sem sé í matn-
um því heilsusamlegri sé hann.
Bandarísk stjórnvöld leggja sitt af
mörkum, og á fimm ára fresti gefur
landbúnaðarráðuneytið út bækling
um heilsusamlegt mataræði, og hinn
þekkta matarpýramída, þar sem
mælt er með því að fitu og olíu sé
neytt „í takmörkuðu magni“. Fitu-
skerðingarguðspjallið berst út með
einskonar samfélagslegri osmósu, og
er sífellt haldið á lofti af læknum,
næringarfræðingum, blaðamönnum,
heilbrigðissamtökum og neytenda-
samtökum, t.d. bandarísku samtök-
unum Center for Science in the
Public Interest, sem hafa talað um
„fituga morðingjann“. David Kritch-
evsky, við Wistar-stofnunina í Fíla-
delfíu, skrifaði fyrstu kennslubókina
um blóðfitu 1958. Hann segir við Sci-
ence: „Í Bandaríkjunum óttumst við
ekki lengur Guð eða kommúnista, en
við óttumst fitu.“
Landlæknisembættið komst að því
fullkeyptu að vísindin um fitu í mat
eru ekki nærri eins einföld og þau
virtust vera hér áður fyrr. Sú stað-
hæfing, sem nú er hálfrar aldar göm-
ul, að fita sé heilsuspillandi er fyrst og
fremst byggð á þeirri staðreynd að
fita, einkum og sér í lagi harða, mett-
aða fitan sem er einkum að finna í
kjöti og mjólkurafurðum eykur blóð-
fitumagn. Þetta eykur aftur á móti
líkur á því að blóðfitan stífli slagæðar,
sem er svonefnd fituhrörnun, en það
eykur hættuna á kransæðasjúkdóm-
um, hjartaáfalli og dauða. Þegar kom
fram á áttunda áratuginn hafði hver
og einn þáttur þessarar keðju – frá
fitu til blóðfitu til hjartasjúkdóma –
verið útskýrður í þaula, en aldrei hef-
ur verið sýnt fram á áreiðanleika
keðjunnar í heild. Með öðrum orðum;
þrátt fyrir áratuga rannsóknir er það
enn umdeilanlegt hvort neysla mett-
aðrar fitu umfram það sem mælt er
með (fyrsti hlekkurinn í keðjunni), af
fólki sem ekki er þegar í mikilli hættu
á að fá hjartasjúkdóma, muni auka
hættuna á því að maður deyi fyrir
aldur fram (sem er síðasti hlekkur-
inn). Auk þess hafa milljóna dollara
tilraunir ekki dugað til að sýna fram
á, með sannfærandi hætti, að heil-
brigt fólk geti aukið lífslíkur sínar um
meira en fáeinar vikur – ef þá það –
með því að borða minna af fitu. Það
sem verra er; sífelldar hvatningar um
að draga úr heildarfituneyslu hafa
leitt til þess að fólk er farið að neyta í
staðinn kolvetnisríkrar fæðu, sem er
ef til vill lítið betri – ef ekki beinlínis
verri – en fituríkur matur.
Fituneysla og dánartíðni
Síðan í byrjun áttunda áratugarins
hefur fituneysla Bandaríkjamanna til
dæmis minnkað um úr rúmum 40%
heildarhitaeiningafjölda í 34% og
blóðfitumagn hefur einnig minnkað.
En engar sannfærandi vísbendingar
hafa komið fram um að þessi minnk-
un hafi haft bætandi áhrif á heilsufar
landsmanna. Þótt dregið hafi úr dán-
artíðni af völdum hjartasjúkdóma –
og opinberir heilbrigðismálaforkólfar
fullyrða að það megi að hluta rekja til
minni fituneyslu – virðist tíðni hjarta-
sjúkdóma ekki fara minnkandi, eins
og þó virðist mega ætla ef minni fitu-
neysla skiptir máli. Þetta var niður-
staða til dæmis tíu ára rannsóknar á
dánartíðni af völdum hjartasjúkdóma
er birt var í The New England Journ-
al of Medicine 1998, þar sem talið var
að dánartíðnin hafi lækkað aðallega
vegna þess að læknar séu nú farnir að
ná meiri árangri í meðhöndlun
hjartasjúkdóma. Þetta er í samræmi
við tölur frá Hjartaverndarsamtök-
um Bandaríkjanna. Frá 1979 til 1996
fjölgaði læknisaðgerðum vegna
hjartasjúkdóma úr 1,2 milljónum í 5,4
milljónir á ári.
Á sama tíma hefur offitutilfellum
meðal Bandaríkjamanna, sem voru
jafnalgeng frá í byrjun sjöunda ára-
tugarins og til loka þess áttunda,
snarfjölgað síðan – úr 14% í rúmlega
22 prósent. Sykursýkitilvikum hefur
fjölgað að sama skapi. Bæði offita og
sykursýki eykur hættu á hjartasjúk-
dómum, sem gæti útskýrt hvers
vegna tilfellum hjartasjúkdóma hefur
ekki fækkað. Þessi offitufaraldur
skall á á sama tíma og stjórnvöld
byrjuðu að herja á almenning með
skilaboðum um minni fituneyslu, og
bendir það til þess að hugsanlega –
þótt það sé mjög ólíklegt – hafi neysla
fituskertrar fæðu óvæntar afleiðing-
ar, þ. á m. fitusöfnun. „Flestir hefðu
spáð því að ef okkur tækist að fá al-
menning til að [draga úr] fituneysl-
unni … myndi það leiða til fækkunar
offitutilvika,“ segir Harlan. „En það
sem gerist í staðinn er nákvæmlega
þveröfugt.“
Vegna þessarar óvissu hafa efa-
semda- og andófsmenn skotið upp
kollinum hvað eftir annað, en hafa tal-
að fyrir daufum eyrum þar sem
læknastéttin hefur einróma kveðið
uppúr með óhollustu fitunnar. Til
dæmis hefur heilbrigðisdeild Har-
vard-háskóla í 20 ár staðið að svo-
nefndri Hjúkrunarfræðingaheil-
brigðisrannsókn og tveim fram-
haldsrannsóknum í kjölfar hennar.
Safnað hefur verið upplýsingum um
mataræði og heilsufar hátt í 300 þús-
und Bandaríkjamanna í rúman ára-
tug. Niðurstöðurnar benda til þess að
heildarmagn þeirrar fitu sem neytt er
tengist ekki hættu á hjartasjúkdóm-
um; að ómettuð fita eins og til dæmis
ólívuolía dragi úr áhættunni; og að
mettuð fita sé lítið verri – ef nokkuð
verri – en pasta og annað kolvetni
sem maður samkvæmt neyslupíra-
mídanum á að borða í miklu magni.
(Rannsóknirnar benda ennfremur til
þess að transfita sé óholl. Það er fitan
sem er í margaríni, til dæmis, og
margir Bandaríkjamenn fóru að
neyta hennar þegar þeim var sagt að
mettaða fitan í smjöri gæti orðið þeim
að aldurtila.) Talsmaður Hjúkrúnar-
fræðingarannsóknarverkefnisins,
Walter Willett, sem er faraldursfræð-
ingur við Harvard, bendir á að Heil-
brigðismálastofnunin hafi varið yfir
100 milljónum í þessar þrjár rann-
sóknir og samt hafi engin opinber
stofnun gert breytingar á þeim leið-
beiningum sem þær gefi út, til sam-
ræmis við þessar upplýsingar. „Þetta
er hneykslanlegt,“ segir Willett.
„Þeir segja að það þurfi verulega
sannfærandi vísbendingar til að leið-
beiningunum verði breytt, sem er
heldur kaldhæðnislegt, því að þeir
höfðu aldrei verulega sannfærandi
vísbendingar til að ákveða þær.“
Tilgáta verður kennisetning
Raunin er sú, að stjórnmálamenn,
embættismenn, fjölmiðlar og al-
menningur hafa leikið alveg jafnstórt
hlutverk og vísindamenn og vísinda-
rannsóknir hafa leikið í sögunni um
það hvernig bandarískur almenning-
ur hefur sannfærst um óhollustu fitu í
mat, og því, hvernig þetta hefur
breyst úr tilgátu í kennisetningu.
Þetta er saga um það sem getur gerst
þegar kröfur um opinbera stefnu í
heilbrigðismálum – og kröfur al-
mennings um einfaldar leiðbeiningar
– komast í kast við raunveruleg vís-
indi, sem eru margræð og óljós.
Framan af tuttugustu öldinni
höfðu bandarískir næringarfræðing-
ar meiri áhyggjur af næringarskorti
meðal almennings en offitu. En um
miðja öldina virtist sem hjartasjúk-
dómafaraldur gengi yfir, og þá hófust
rannsóknir á hjartasjúkdómum. En
vísindamenn komust ekki að einróma
niðurstöðu, og fréttaskýrandi Science
bendir á að á sjöunda áratugnum í
Bandaríkjunum hafi orðið til hreyfing
gegn fituneyslu, alveg óháð vísinda-
rannsóknum. Hún hafi orðið til vegna
vantrausts á ráðandi öflum – bæði í
vísindum og matvælaiðnaði – mót-
mælum við aukinni neyslu, hvort
heldur var bensíneyðslu stórra bíla
eða klassískri, bandarískri elda-
mennsku á beikoni og eggjum og
stórum steikum.
Upplýsingar um áhrif fitu á heilsu-
far voru tvíbentar og læknastéttin
ekki á einu máli. Það hafi ekki verið
neinar nýjar vísindalegar uppgötvan-
ir sem hafi skorið úr, heldur hafi í
rauninni þingmannanefnd tekið af
skarið. Fjölflokkanefnd öldunga-
deildarþingmannsins Georges Mc-
Governs um næringu og mannlegar
þarfir – og, nákvæmlega tiltekið,
nokkrir starfsmenn McGoverns –
hafi næstum ein síns liðs breytt
stefnu Bandaríkjanna í heilbrigðis-
málum og stigið fyrstu skrefin í að
gera tilgátuna um óhollustu fitunnar
að kennisetningu. Frá því farið var að
mæla með því við Bandaríkjamenn,
fyrir næstum hálfri öld, að neyta
minni fitu, hafa vísindin um fitu og
kólesteról breyst úr því að vera harla
einföld saga í að vera einkar flókin
saga. Vandinn er bara sá, segir
fréttaskýrandi Science, að fáir af per-
sónum og leikendum þessarar sögu
hafa verið reiðubúnir að fást við flók-
inn söguþráð. Í fyrstu vildu vísinda-
menn helst af öllu trúa því að þetta
væri einfalt mál – að hægt væri í raun
að benda á eitt tiltekið, óhollt næring-
arefni í öllum þeim fjölda matvæla
sem fólk neytir. Heilbrigðismálafor-
kólfar þurftu á að halda einföldum
staðreyndum sem þeir gátu borið fyr-
ir þingið og almenning, og fjölmiðlar
þurftu einfaldar staðreyndir – að
minnsta kosti þann daginn – til að
greina ritstjórum og lesendum frá í
innan við 50 dálksentimetrum. En
eftir því sem gagnstæðum vísbend-
ingum fjölgaði varð sífellt erfiðara að
virða að vettugi eða útiloka flækjurn-
ar, og fjölmiðlar fóru að vaða elginn
eða hafa uppi varúðarorð. Svo var vís-
indamönnum kennt um að hafa ekki
haldið sig við einföldu söguna sem
lagt var upp með – sögu sem því mið-
ur hafði aldrei verið til.
Enn ósannað að fita sé jafn-
hættuleg og almennt er talið
Hefðbundin næringarvísindi hafa komið
óorði á fitu í mat, en samt hefur fimmtíu ára
og margra milljarða króna rannsóknar-
starfsemi enn ekki sýnt fram á að maður lifi
lengur ef viðkomandi borðar fitusnauðan
mat, að því er fram kemur í fréttaskýringu í
nýlegu hefti tímaritsins Science.
Associated Press
Skyndibiti
Hetja úr föðurlandsstríðinu mikla í Rússlandi á árum síðari heimsstyrjald-
arinnar gæðir sér á hamborgara á skyndibitastað í Moskvu. Ýmsir eru
þeirrar hyggju að fullyrðingar um skaðsemi tiltekins mataræðis og sjúk-
dómahættu sem því fylgi styðjist við vafasöm vísindaleg rök.