Morgunblaðið - 20.12.2001, Blaðsíða 45

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001 45
Forsala miða og borðapantanir
alla virka daga kl. 11-19.
Sími 533 1100 - Fax 533 1110
RADISSON SAS, HÓTEL ÍSLANDI
Mi›asala í fullum gangi!
VER‹ KR. 9.900.-
1. ja
núa
r
200
2
Matse›ill:
Ostrusúpa me› ætilflistlum.
Léttreyktar andabringur „Carbachio“
me› kóngasveppa Vinagrette.
Pestófyllt kalkúnarúlla, borin fram
me› rau›vínsso›num rau›lauk,
blómkálsmauki, aspas
og röstikartöflum.
Makkarónuklemma fyllt me›
pistastíumauki.
Einsöngvarar eru
Ólafur Kjartan Sigur›arson
og Elín Ósk Óskarsdóttir.
Gestasöngvari: Kolbeinn J. Ketilsson.
Broadway og
Íslensku
óperunnar
St
af
ræ
na
H
ug
m
yn
da
sm
ið
ja
n
/ 1
39
5
Brugðið upp aug-
um – Saga augn-
lækninga á Ís-
landi frá
öndverðu til
1987 er skráð af
Guðmundi
Björnssyni augn-
lækni sem lést
fyrr á þessu ári.
Eftir að starfsævi hans sem augn-
læknis lauk árið 1989 hóf hann að
rita sögu augnlækninga á Íslandi en
hann hafði safnað heimildum til
þess um árabil. Hann lauk að mestu
við handritið árið 1997 en ritnefnd
hefur síðan yfirfarið það og búið til
prentunar undir forystu Jóns Ólafs Ís-
bergs sagnfræðings.
Frásögn bókarinnar spannar vítt
svið í tíma. Meðal viðfangsefna má
nefna augnsjúkdóma í fornum ritum,
alþýðuráð og alþýðulækningar við
augnveiki. Helstu brautryðjendum
augnlækninga, þeim Birni Ólafssyni
augnlækni og Guðmundi Hannessyni
prófessor, eru gerð ítarleg skil, auk
þess sem vikið er að þeim pólitísku,
fræðilegu og viðskiptalegu deilum
sem settu svip sinn á sögu augn-
lækninga á 20. öldinni. Jafnframt er
fjallað um mikilvægustu áfanga
hennar, þar á meðal aðdragandann
að því hvernig miðstöð augnlækn-
inga þróaðist á Landakoti, fyrir mynd-
arlegan stuðning Lions-hreyfing-
arinnar, sem og þann mikilsverða
áfanga þegar Sjónstöð Íslands var
stofnuð árið 1987. Þá er í bókinni ít-
arleg skrá yfir orð og orðasambönd
um sjón og augu en þau eru bæði
mörg og mikið notuð í daglegu máli.
Útgefandi er Háskólaútgáfan. Bók-
in er innbundin, skiptist í 10 kafla,
tæpar 300 bls. Hana prýðir fjöldi
ljósmynda, taflna og myndrita. Verð:
4.500 kr.
Saga
Hundrað og ein –
Ný vestfirsk þjóð-
saga, 4. hefti, er
eftir Gísla Hjart-
arson. Vestfirðing-
urinn Gísli Hjart-
arson kemur nú
fram á ritvöllinn
með fjórðu bók
sína með nýjum
vestfirskum þjóð-
sögum. Í kynningu segir m.a.:
„Græskulaus gamansemi, sem allir
hafa gott af, er aðalsmerki hinna
vestfirsku sagna.
Menn skyldu ekki taka þessum
sögum sem sagnfræði á nokkurn
hátt. Sumar eru sannar, aðrar lognar
og fótur fyrir enn öðrum. Flestar hafa
gengið manna á meðal á Vestfjörðum
í mismunandi langan tíma. Reglan í
sögum Gísla er sú að sagt sé frá
skemmtilegum atburðum og til-
svörum, sagan sé fyndin og nöfn við-
komandi persóna séu nefnd og öll
sagnfræði látin lönd og leið sem áður
segir.“
Útgefandi er Vestfirska forlagið á
Hrafnseyri. Bókin er 115 bls. Prent-
vinnsla Oddi hf. Verð: 1.700 kr.
Frásagnir
Austan um land
eftir Sigurð Óskar
Pálsson. Hann er
fæddur í Breiðu-
vík, sunnan Borg-
arfjarðar eystra,
árið 1930. Þar
ólst hann upp
fyrstu árin og síð-
an í Geitavík.
Skáldið er tengt þessum stöðum
órjúfandi böndum og dregur upp
myndir af þeim í mörgum ljóða sinna.
Sigurður var kennari og skólastjóri,
fyrst í heimabyggð á Borgarfirði og
síðar á Eiðum. Mörg síðustu starfs-
árin veitti hann forstöðu Héraðs-
skjalasafni Austfirðinga á Egils-
stöðum. Hann hefur nú látið af
störfum.Sigurður yrkir ljóð um frið, um
ástina og aðra mannlega eiginleika á
sinn lágværa og persónulega hátt,
segir í fréttatilkynningu. „En fegurst
ómar lofgjörðin til átthaganna og
óspilltrar náttúru landsins og tekur oft
á sig svipmót tærrar ljóðrænu,“ segir
ennfremur.
Útgefandi er Félag ljóðunnenda á
Austurlandi. Bókin er 71 bls., prentuð
í Prentsmiðju Hafnarfjarðar.
Ljóð
Seiðandi salt-
fiskur og þorsk-
réttir þjóðanna er
uppskriftabók þar
sem 44 kokkar,
lærðir og leikir,
matreiða í veit-
inga- og heima-
húsum á Íslandi
með aðferðum
fjölmargra þjóða. Einar Árnason vald-
ið efnið og ritstýrði.
Í bókinni eru yfir 70 uppskriftir víða
að úr heiminum að réttum úr saltfiski
og þorski. Í bókinni er einnig vikið að
hefðbundinni matreiðslu hér á landi.
Matreitt er á mörgum veitinga-
húsum og veisluþjónustum á suð-
vesturhorninu, m.a. Apótekinu, Carpe
Diem, Cesar-veitingum, Einari Ben.,
Hollum mat, Fjörukránni, La Prima-
vera, Lækjarbrekku og Við Tjörnina.
Fjölmargar litmyndir eru í bókinni af
réttunum, fólki og stemmningu.
Útgefandi er Einar Árnason. Ljós-
myndarar: Áslaug Snorradóttir og Ein-
ar Árnason. Bókin er 160 bls., í stóru
broti. Verð: 4.900 kr.
Matur
AF UNDIRTITLI þessarar bók-
ar, Íslenskar konur og
erlendur her, dró ég þá
ályktun að hún fjallaði
að mestu um konur sem
hefðu átt náin kynni við
hermenn. En verkið er
miklu víðtækara en svo.
Hér er þjóðfélaginu lýst
fyrir hersetu, meðan á
henni stóð og á eftir.
Það lýsir aðstæðum
kvenna fyrri hluta síð-
ustu aldar, sem breytt-
ust kannski ekki
stórum þó að byggð
færðist úr sveitum og í
kauptún. Megnið af
konum voru jafnfátæk-
ar, jafnvaldalausar og
jafnháðar yfirboðurum
sínum eftir sem áður. Verkið greinir
frá kvennabaráttunni, lagasetning-
um og áhrifum þeirra á daglegt líf
fólks.
Þegar herinn hélt innreið sína ríkti
kreppa á Íslandi. Skyndilega voru
hér peningar í umferð og margir
unnu beint eða óbeint fyrir hermenn-
ina, hvort sem var við byggingar,
flutninga eða veitingarekstur með
fiski og frönskum! Næga vinnu var að
fá og innlendir atvinnurekendur áttu
í mikilli samkeppni við herinn um
vinnuafl. Þetta varð til þess að verka-
fólk fékk frídaga og jafnvel sumarfrí.
Tvískinnungur ráðamanna og
þeirra sem skópu almenningsálitið
var að sömu reglur áttu ekki að gilda
um samskipti karla og kvenna við
hermenn. Karlar máttu vingast við
þá en ekki konur. Konur voru úthróp-
aðar eins og þeirra einu samskipti
gætu legið á kynlífssviðinu. Kynlíf
kvenna var eina vald þeirra og það
ætluðu margir íslenskir karlar að
hefta í hvívetna. Þeir skópu því hér
þær aðstæður að konur sem áttu
samskipti við hermenn, hvort sem
var að fara með þeim í bíó eða sækja
dansleiki, voru úthrópaðar, skrifaðar
upp af lögreglu, sendar í læknisrann-
sókn og jafnvel hnepptar í betrunar-
vist. Og það varð sterkt vopn. Margar
konur vildu ekki fá þennan stimpil á
sig og forðuðust því eðlileg samskipti
við hermenn svo sem að vísa þeim til
vegar.
Nokkrar konur segja frá lífi sínu
fyrir stríð og hvaða breytingar urðu á
högum þeirra við hernámið. Aðeins
fáar þeirra urðu ástfangnar af her-
mönnum og áttu börn með þeim. Aðr-
ar áttu íslenska eigin-
menn. Ein gekk með
barn þeirra hjóna og
varð fyrir aðkasti því al-
menningsálitið var á
þann veg að öll börn
væru getin af hermönn-
um.
Tvöfeldnin var mikil.
Ekki þótti nema sjálf-
sagt að íslenskir sjó-
menn „skemmtu sér“ í
erlendum höfnum.
Nokkrum árum síðar
komu hingað þýskar
konur sem flestar unnu
til sveita og þá þótti
ekkert tiltökumál að
karlmenn giftust þeim
og ættu með þeim börn.
En konur áttu ekki að menga hinn
hreina aríska kynstofn með blöndun
við hermenn.
Hér er blandað saman fræðilegum
rannsóknum og persónulegum frá-
sögnum sem sýna ólík sjónarhorn.
Þetta víkkar verkið til muna og
kemst nær því að gefa heildarmynd
af tímabilinu heldur en mörg önnur
rit um sama efni, ekki síst kennslu-
bækur.
Sumt í verkinu skýrir hvers vegna
við erum ekki komin lengra áleiðis í
jafnréttismálum en veldur manni að
sama skapi hryggð að ekki hafi meira
áunnist. Þá, eins og nú, eru að
minnsta kosti tvö hitamál þau sömu
en þau eru launamismunur og sið-
ferðiskennd, þar sem þeir þykjast
lausir allra mála sem greiða tiltekið
gjald fyrir samneyti við kvenfólk (bls.
255) og halda því fram að báðir aðilar
hagnist. Það þótti líka sumum verra
að nokkrar konur „svöluðu eðlishvöt-
um“ hermanna frítt!
Það var löngu orðið tímabært að
sjónarmið kvenna sem upplifðu þessa
tíma kæmi fram og leiðir í ljós að
ástandið var fyrst og fremst í þanka-
gangi ráðamanna. Við þurfum að
endurskoða söguna og viðhorf okkar í
kjölfarið.
Ástand kvenna
og karla
BÆKUR
Fræðibók
eftir Herdísi Helgadóttur, Mál og menn-
ing, 2001, 330 bls.
ÚR FJÖTRUM
Kristín Ólafs
Herdís
Helgadóttir
AÐALPERSÓNA þessarar frá-
sögu er ung stúlka, raunar gift kona
og móðir, sem þjáist af geðrænum
sjúkdómi. Hún segir í þessari bók
sögu sína allt frá fyrstu bernsku.
Móðir hennar hafnaði henni frá því
að hún fæddist og ólst hún upp við
fáheyrt ofbeldi og niðurlægingu
bæði líkamlegt og andlegt. Móðir
hennar var bersýnilega geðsjúk, átti
vanda fyrir óheyrilegum skap-
ofsaköstum og ruddaskap og var
augljóslega mikil skapbrestamann-
eskja sem sást hvergi fyrir í ofstopa
sínum. Einstök heppni varð til þess
að hún varð ekki dóttur sinni að bana
þegar hún læsti hana niðri í frysti-
kistu. Og látið er að því liggja að hún
hafi valdið dauða föður hennar þar
sem hún misþyrmdi honum fársjúk-
um og rúmliggjandi. Faðir stúlkunn-
ar var eina persónan, sem sýndi
stúlkunni ástúð, en hann mátti sín
lítils eða einskis gegn þessari stór-
sjúku móður.
Að undanskildum
fyrsta vetrinum í skóla
var telpan ofurseld lát-
lausu einelti og ofsókn-
um af skólasystkinum
sínum. Á unglingsárum
sínum og fram eftir
aldri leiddist þessi
stúlka út mikla
skemmtanafíkn og
óreglu og þegar fram
liðu stundir sótti á hana
þunglyndi og geðsveifl-
ur sem hún reyndi að
deyfa með áfengi og
skemmtanalífi.
Svo er að sjá sem
enginn hafi komið þess-
ari stúlku til hjálpar, hvorki heil-
brigðisstarfsfólk (móðirin var nokkr-
um sinnum vistuð á geðdeild),
barnaverndaryfirvöld, kennarar,
skólastjórnendur né skyldfólk. Er
það hreint með ólíkindum því að
varla getur þetta ástand hafa farið
svo gjörsamlega fram hjá öllum. Og
ekki er svo langt síðan þessir atburð-
ir áttu sér stað.
Sagan er sögð í fyrstu persónu en
frásögnin er greinilega umorðuð af
höfundi bókarinnar því að hún er rit-
uð á góðu bókmáli af stílfærum höf-
undi. Einungis er stuðst við frásögn
stúlkunnar, eins og hún sjálf hefur
upplifað atburðina eða
heyrt frá þeim sagt.
Við þetta verður frá-
sögnin vitanlega þröng
og nokkuð berskjölduð
fyrir ásökun um hug-
lægni. Er því miður farið
því að í svo alvarlegu
máli, sem hér um ræðir,
býst ég við að lesandinn
vilji fá nokkra tryggingu
fyrir áreiðanleika. Því er
ekki hér til að dreifa.
Lesandinn hefur ekki
heldur sjálfur neina
möguleika til að ganga
úr skugga um eitt né
neitt þar sem öllum nöfn-
um er breytt og allt dulið sem komið
gæti lesanda á sporið.
Auðvitað er lítill vandi að skilja að
þessi háttur á skrifunum var nauð-
synleg forsenda birtingar frásagnar-
innar á bók. Annars hefði söguper-
sónan varla fengist til samvinnu og
auk þess er líklegt að þeir sem sökin
bitnaði á hefðu risið upp til andmæla.
Hvað sem öllu þessu líður getur
varla farið hjá því að lesandinn verði
fyrir miklum áhrifum af þessari
átakanlegu frásögn og gleymi henni
ekki fyrst um sinn.
Átakanleg frásögn
BÆKUR
Frásögn
Átakanleg uppvaxtarsaga íslenskrar
stúlku. Sigursteinn Másson.
Almenna bókafélagið, Reykjavík, 2001,
208 bls.
UNDIR KÖLDU TUNGLI
Sigursteinn
Másson
Sigurjón Björnsson
GRALLARASPÓINN Madditt
kom til sögunnar árið 1960 en leit
dagsins ljós í myndskreyttri útgáfu
þegar Sjáðu, Madditt, það snjóar! var
fyrst gefin út árið 1983. Sagan segir af
fjölskyldu Maddittar og Betu og lífinu
á Sólbakka í jólamánuðinum.
Madditt heitir reyndar Margrét
fullu nafni en þegar hún var lítil kall-
aði hún sig Madditt, sem fest hefur
við hana þótt hún sé orðin stór. Litla
systir hennar heitir Elísabet, kölluð
Beta, og mikil skelfing grípur um sig
þegar sú stutta óhlýðnast Öllu vinnu-
konu og fer á flakk meðan hún er í
búðinni að velja jólagjafir.
Beta verður óvart laumufarþegi á
eldiviðarsleða Andrésar er hún vill
sýna Gústa litla Sveins í tvo heimana,
en þorir alls ekki að gera vart við sig
þegar sleðinn er farinn af stað. Enda
syngur Andrés mest um brennivín og
„svolítið annað, enn þá agalegra“. (15)
Sleðinn ekur lengra og lengra,
langt út fyrir bæinn, í gegnum skóg-
inn, og þegar Andrés verður Betu
litlu var verður hann bálreiður og
skilur hana eftir, aleina.
Frásögnin á prýðilega við á þessum
árstíma, fyrsti snjórinn fellur og það
þarf að baka piparkökur og finna jóla-
gjafir handa heimilisfólkinu.
Myndirnar ýta enn frekar undir
sparilega skammdegisstemmningu,
með endalausum snjókornum og
gráum og dimmbláum litum. Og birtu
sem íbúar norðurhjara kannast vel
við.
Notalegheitin víkja reyndar fyrir
angistinni þegar Beta litla er týnd í
skóginum.
Og hún stendur þarna í snjónum og
grætur og kallar: „Mamma! Mamma,
komdu!“
En mamma getur ekki komið. Á
þessu augnabliki ætlar hún einmitt að
fara að baka piparkökur heima á Sól-
bakka. „Ég skil ekkert í hvað þær eru
lengi,“ segir hún við Madditt. (15–16)
Þótt tvísýnt sé um Betu litlu á tíma-
bili er allt gott sem endar vel. Og enn
þá betra að kynnast litlum kraftmikl-
um stelpum, sem mæta öllum áskor-
unum, hvort sem um er að ræða vetur
konung eða stælana í Gústa Sveins.
Hún er reið, þá er líka auðveldara
að brjótast áfram gegnum snjóinn ...
„Ég verð að komast heim, áður en ég
dey! Andrés asni!“ (19,21)
Astrid Lindgren er ekki einn ást-
sælasti barnabókahöfundur sögunnar
og maður síðustu aldar í Svíþjóð að
ástæðulausu. Sögur hennar og sögu-
persónur mæla best með sér sjálfar
en gott til þess að vita að nýjar og nýj-
ar útgáfur haldi börnum við efnið um
ókomna tíð.
Stelpur láta
ekki deigan síga
Bækur
Börn
eftir Astrid Lindgren. Myndir eftir Ilon
Wikland. Þuríður Baxter þýddi. 32 síður.
Mál og menning 2001.
SJÁÐU MADDITT, ÞAÐ SNJÓAR!
Helga Kr. Einarsdóttir