Morgunblaðið - 23.03.2002, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 LAUGARDAGUR 23. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í fyrsta þætti þessa umsjón-
armanns um íslenskt mál, laug-
ardaginn 23. febrúar síðast liðinn,
notaði hann orðtakið „að vefjast
tunga um höfuð“ í merkingunni að
verða svarafátt. Orðtakið hefur
komið einhverjum ókunnuglega
fyrir sjónir eins og línur úr annars
vinsamlegu bréfi, sem umsjón-
armanni hefur borist, bera með sér:
„Eins glaður og ánægður og ég
varð er ég sá að Mbl. ákvað að taka
upp þráðinn um íslenzkt mál, jafn
hissa varð ég, er ég sá upphafið á
fyrstu greininni þinni. Mér þykir
menn gerast tungulangir ef þeir
vefja henni um höfuð sér!!! […]
Hingað til hefur þetta heitið að
vefjast tunga um TÖNN!! Enda
öllu skiljanlegra með venjulega
tungulengd! Ég vil svo gjarnan
vona að þetta séu mistök – þetta er
komið úr „íslenzku“-þáttunum
hennar Bibbu á Brávallagötunni
þegar hún gerði hvað mest grín að
tungutaki fólks.“
Umsjónarmaður þakkar bréfið
og þá umhyggju fyrir móðurmálinu
sem þar kemur fram. Téð orðtak
flokkast þó ekki undir „mistök“
heldur þekktist það í málinu löngu
fyrir daga Bibbu á Brávallagötunni.
Upphaflega merkti það að tungan
(lausmælgi) kæmi einhverjum í
koll, yrði honum jafnvel að bana.
„„Og ætla eg ekki,“ sagði Úlfur, „að
vera ginningarfífl hans. En gæti
hann að honum vefjisk eigi tungan
um höfuð,““ er haft eftir Úlfi Ugga-
syni í Brennu-Njáls sögu þegar
Þorvaldur hinn veili sendi honum
orð um að fara að Þangbrandi
kristniboða og drepa hann. Dæmi
er einnig að finna í Fljótsdæla sögu
og Þorsteins sögu Síðu-Hallssonar.
Ekki er umsjónarmaður svo
fróður að hann viti hvenær orðtakið
fékk merkinguna að hafa ekki svar
á hraðbergi en hana er að finna í
Orðabók Sigfúsar Blöndals, útg.
1920.
Annars eru ýmsar bækur um
orðtök og orðatiltæki til á íslensku,
til dæmis má nefna Merg málsins
eftir Jón Friðjónsson, og er hent-
ugt fyrir þá, sem vilja flúra mál sitt,
að grípa til slíkra bóka séu þeir ekki
vissir um hvernig komast skuli að
orði. Eða eins og Bibba hefði getað
sagt: Það er betra að hafa vaðið fyr-
ir neðan nefið.
– – –
Orðtök og föst orðasambönd eru
snar þáttur í íslensku máli. Mynd-
hverf orðtök eiga mörg hver rætur
að rekja til gamalla og gleymdra at-
vinnuhátta og athafna. Það orðtak,
sem snúið var út úr hér að ofan,
hafa vaðið fyrir neðan sig, er frá
þeim tíma þegar brýr voru sjald-
gæfar og mjög tíðkaðist að vaða ár
og læki.
Þar sem uppruni orðtakanna er
nútímamönnum ekki ætíð ljós,
hættir þeim stundum til að mis-
skilja þau og þá spretta málblóm
eins og þau sem
Bibba lagði svo
mikla rækt við.
Til dæmis lá
merking áð-
urnefnds orð-
taks þeim, sem
þetta ritar, ekki í augum uppi þegar
hann var yngri. Hvernig fóru menn
að því að vaða fyrir neðan sig? Og
af hverju var það talið öruggara?
Uppljómunin varð svo þegar
ungi maðurinn áttaði sig á því að
hér var á ferðinni nafnorðið vað en
ekki sögnin vaða. Bókstaflega vísar
orðtakið „til manns sem leggur út í
á fyrir ofan vað ef vera kynni að
hann hrekti af leið“, svo vitnað sé til
Mergs málsins, en almenn merking
þess er að vera varkár.
Á þeirri öld hraðans, sem við lif-
um, geta orðtök og föst orða-
sambönd gengið úr skorðum í máli
manna, til dæmis í samtölum í ljós-
vakamiðlum að ekki sé talað um
beinar íþróttalýsingar þar sem tími
til umhugsunar er oft naumur.
Umsjónarmaður var á dögunum
að horfa á beina útsendingu frá fót-
boltaleik í spænsku fyrstu deild-
inni. Þar áttust við stórveldin og
erkifjendurnir Real Madrid og
Barcelona. Mikið gekk á og hafði
þulurinn vart undan að lýsa. Börs-
ungar fóru mjög halloka í fyrri hálf-
leik og varð þulnum þá að orði:
„Barcelona-liðið er hvorki svipur né
sjón.“ Ljóst er að þarna varð hon-
um á í messunni og getur umsjón-
armaður sér þess til að hann hafi
slegið saman tveimur orða-
tiltækjum: vera ekki svipur hjá
sjón, sem merkir að hafa hrakað
eða farið aftur, og vera hvorki fugl
né fiskur, þ.e. að vera svo sem ekki
neitt.
Hvort orðatiltækið um sig hefði
dugað prýðilega til að lýsa því sem
fyrir augu bar á skjánum en hin
„samþjappaða“ mynd var meira en
góðu hófi gegndi.
Svo haldið sé áfram að berja á
íþróttafréttamönnum þá heyrði
umsjónarmaður eftirfarandi í ann-
arri fótboltalýsingu: „Það er stutt á
milli hláturs og gráturs í bolt-
anum.“ Þarna er komið skólabók-
ardæmi um áhrifsbreytingu. Eign-
arfallið, sem allajafna er gráts,
verður gráturs fyrir áhrif frá hlát-
urs. Mikill er máttur rímsins.
Breytingin er þó ekki orðin almenn
enn sem komið er og verður von-
andi bundin við fáa enn um sinn.
– – –
Skýrleiki – Mikils er það og vert,
að hafa málsgreinirnar stuttar, ljós-
ar og óflóknar; þetta er einkenni á
hinum bestu sögum vorum, og kost-
ur á hverju máli; en langar og
flóknar málsgreinir eru þar í mót
hinn mesti ókostur málanna.
[Jón Þorkelsson rektor, 1870.]
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Karl Emil Gunnarsson
Orðtök og föst
orðasambönd
eru snar þáttur
í íslensku máli
keg@mbl.is
Á SÍÐUSTU ára-
tugum hefur tjón af
völdum náttúruham-
fara vaxið mjög um
allan heim, bæði
manntjón og eigna-
tjón. Talið er að allt að
250 þúsund manns far-
ist árlega í náttúru-
hamförum en auk þess
raskast tilvera mun
stærri hóps meira eða
minna við slíka at-
burði. Á síðasta áratug
er áætlað að eignatjón
hafi numið um 7000
milljörðum króna á ári
(jafngildir ríkisútgjöld-
um Íslands í 30 ár) að
jafnaði og er talið að það hafi tífald-
ast á fjórum áratugum. Um 90% af
þessu manntjóni og um 70% af
eignatjóninu eru af völdum nátt-
úruhamfara sem tengjast veðri og
vatni, mest vegna flóða, þurrka og
ofviðra. Það er því að vonum að
stjórnvöld víða um heim, ýmsar al-
þjóðlegar stofnanir svo og trygg-
ingarfélög beini sjónum sínum í
vaxandi mæli að margs konar fyr-
irbyggjandi aðgerðum þegar um
náttúruhamfarir er að ræða. Í ár
notar Alþjóða-veðurfræðistofnunin
WMO alþjóðlega veðurfræðidaginn,
23. mars, til að vekja athygli á
nauðsyn þess að auka varnir og við-
búnað gegn hamförum að völdum
veðurs og veðurfarsbreytinga. Þjóð-
ir heimsins eru misvel búnar til að
verjast náttúruhamförum og eins
og svo oft eru þær fátækustu mun
varnarlausari gegn hvers konar
náttúruvá en hinar ríkari. Þar verð-
ur líka manntjónið mest þótt eigna-
tjón sé oft mjög mikið meðal hinna
tæknivæddari og ríkari þjóða.
Áhættustjórnun og áhættumat
Nauðsynleg forsenda þess að
hægt sé draga úr tjóni af völdum
náttúruhamfara er að slíkir atburð-
ir séu vel þekktir, bæði í tíma, rúmi
og umfangi. Því er alls kyns gagna-
öflun um þá afar mikilvæg. Þá þarf
mjög oft að eyða miklum tíma og
fjármunum í að rannsaka eðli og
eiginleika náttúruhamfara með alls
kyns líkanreikningum svo og að
leggja tölfræði- og líkindafræðilegt
mat á þær bæði með tilliti til tíðni
þeirra, umfangs og afleiðinga. Loks
er nauðsynlegt að byggja upp varn-
ir og þjálfa viðbrögð ef og þegar at-
burðir skella á. Náttúruhamfarir
eru mjög ólíkar að eðli, t.d. skella
sumar þeirra snöggt á eins og snjó-
flóð, jarðskjálftar eða hvirlfilbyljir
en stundum hafa þær nokkurn að-
draganda eins og stórviðri, flóð og
þurrkar. Þess vegna eru ýmsar að-
ferðir notaðar til draga úr áhættu
og tjóni. Á síðustu árum hafa því
verið búin til ýmis konar ferillíkön
bæði að því er varðar greiningu og
mat á náttúruvá svo og vöktun og
viðbrögð við henni. Þessi líkön geta
verið byggð upp á forsendum
manntjóns eða eignatjóns og mis-
munandi aðferðum beitt. Veður-
fræðisamfélagið, sem er svo ná-
tengt flestum náttúruhamförum,
hefur eðlilega haft þessi mál á dag-
skrá þótt það sé ekki fyrr en á allra
síðustu árum að farið er að nálgast
þessi verkefni með skipulegum og
þverfaglegum hætti. Þar þurfa að
koma að veðurfræðingar, vatna-
fræðingar, jarðskjálftafræðingar
eða aðrir faglegir sérfræðingar auk
stærðfræðinga, tölfræðinga, eðlis-
fræðinga, verkfræðinga og fleiri.
Loks tengjast þessi mál síðan öll í
ýmis konar björgunar- og varnar-
starfsemi, bæði á sjó og landi,
slysadeildir sjúkrahúsa o.fl. o.fl.
Aðstæður á Veðurstofu Íslands
Eftir snjóflóðaslysin miklu 1995
var ákveðið að fela Veðurstofunni
gerð hættumats vegna ofanflóða.
Mikil vinna hefur verið lögð í
gagnaöflun, áhættugreiningu, líkan-
reikninga, setningu áhættuviðmiða
og gerð sérstakra
áhættukorta auk
þeirrar rauntímavökt-
unar sem fram fer all-
an veturinn á stað-
bundinni
ofanflóðahættu í þétt-
býli. Enginn vafi er á,
að þetta starf og sú
þekking og reynsla
sem byggst hefur upp
á stofnuninni á þessu
sviði getur nýst á öðr-
um sviðum náttúruvár.
Segja má að Ísland sé
land náttúruhamfara
og því er eðlilegt að
þessum málaflokki sé
sinnt á miklu breiðara
sviði en í ofanflóðum. Vissulega
hafa ýmsir verið að kortleggja aðra
náttúruvá s.s. jarðskjálfta, eldgos,
jökulhlaup og sjávarflóð en yfirleitt
ekki á forsendum hugsanlegs
manntjóns eða eignatjóns eða verð-
mætamats á því. Víðast hvar hefur
ekki verið á hlutverkaskrá veður-
stofa að sinna áhættumati en bæði
er, að Alþjóðaveðurfræðistofnunin
hefur verið að gefa þessum mála-
flokki aukinn gaum á síðustu árum
og margar veðurstofur hafa sýnt
þessum verkefnum vaxandi áhuga.
Veðurstofa Íslands hefur kynnt
systurstofnunum sínum í Vestur-
Evrópu starfsemi sína í ofanflóða-
málum og er þar mikill áhugi á því
sem hér hefur verið gert. Er unnið
að undirbúningi að því að koma á
laggirnar norrænu samstarfsverk-
efni á þessu sviði að frumkvæði
Veðurstofunnar.
Samræming,
skipulag og ábyrgð
Eins og áður sagði er allvíða unn-
ið að ýmis konar áhættugreiningu,
áhættustjórnun og skipulagningu
viðbragða við náttúruhamförum hér
á landi. Hins vegar skortir verulega
á að unnið sé með samræmdum
hætti við að meta slíka hættu, auk
þess sem enn vantar að lög séu sett
um hvernig á þessum málum skuli
tekið. Samræma þarf aðferðir og
vinnubrögð og skilgreina ábyrgð og
ásættanlega áhættu o.fl. o.fl. Und-
irritaður telur nauðsynlegt, að mót-
uð verði stefna í áhættustjórnun í
breiðri merkingu þess orðs á
grundvelli þeirra aðferða sem not-
aðar hafa verið gagnvart ofanflóða-
hættunni. Síðan er eðlilegt að op-
inberir aðilar beri ábyrgð á
framkvæmd stefnunnar, setji
áhættuviðmið í samráði við stjórn-
völd, sjái um samræmingu vinnu-
bragða og annist eftirlit. Hins vegar
geta ýmsir framkvæmdaaðilar m.a.
úr einkageiranum komið að ein-
stökum verkþáttum þessa viðamikla
verkefnis. En þótt hér þurfi margir
að koma að verður að telja eðlilegt
að Veðurstofa Íslands, sem helsta
stofnun landsins í vöktun á nátt-
úruvá hvers konar, gegni hér stóru
hlutverki. Það væri ekki bara rök-
rétt afleiðing þeirrar þróunar sem
átt hefur sér stað á sviði ofanflóða
síðustu árin, heldur einnig í góðu
samræmi við stefnu og hvatningu
Alþjóða-veðurfræðistofnunarinnar á
alþjóðlegum veðurfræðidegi í ár.
Hamfarir
og hættumat
Magnús
Jónsson
Höfundur er veðurstofustjóri.
Veðurfræðidagur
Á alþjóðlegum veð-
urfræðidegi í ár, segir
Magnús Jónsson, er
vakin athygli á nauðsyn
þess að auka varnir og
viðbúnað gegn hamför-
um af völdum veðurs og
veðurfarsbreytinga.
Í Morgunblaðinu í
dag, 16. mars, er greint
frá níunda banaslysinu í
umferðinni á þessu ári.
Þar segir: „Að meðaltali
hefur orðið eitt bana-
slys á viku frá áramót-
um.“ Rætt var við fram-
kvæmdastjóra
Umferðarráðs, og hann
sagði m.a. þetta: „Við
hljótum að þurfa að
skoða þessi mál enn
betur en við höfum gert.
Það er greinilegt að ís-
lenskir ökumenn verða
að staldra við, enda er
slysaþróunin óviðun-
andi.“ – Undir orð fram-
kvæmdastjórans skal tekið, og þessi
banaslys öll hljóta að vekja menn til
alvarlegrar umhugsunar. Ef þróunin
heldur áfram með sama hætti, þýðir
það, að sextíu manns munu deyja í
umferðinni á næstu 14 mánuðum eða
fram til vors 2003. Þetta eru grimm
örlög, og hafa ber í huga, að fjöldi
manns, sem lendir í umferðarslysi og
lifir það af, bíður varanlegt tjón á sálu
og líkama. Hér eiga í hlut konur og
karlar, aldraðir og ungir, og er það
þyngra en tárum taki, þegar börn og
ungmenni bíða bana af þessum sök-
um – eða slasast alvarlega. En er
þetta óhjákvæmilegt?
Hið eina sem við vitum með vissu
um framtíðina er líkamsdauðinn, og
það er gott að fá að fara af heiminum
að ævistarfi loknu. „Þá er betra
þreyttur fara að sofa,“ sagði skáldið.
En sextíu ótímabær dauðsföll (og
margvíslegar limlestingar) á rúmu
ári eru í einu orði að segja: hræðileg.
Mannfallið eitt er næstum því sami
fjöldi og allir þingmenn okkar.
Fyrir tæpum sjö ár-
um var ég í Washington
í Bandaríkjunum og
skoðaði þá m.a. hið
fræga minnismerki um
þá 58195 Bandaríkja-
menn, sem týndu lífi í
hinu hræðilega Víet-
namstríði. Þarna voru
rituð nöfn þeirra í gljá-
svartan granítstein. Og
ekki má gleyma marg-
falt fleiri Asíumönnum,
er fórust í þessum
harmleik eða tilgangs-
lausu vitfirringu. – En
lítum okkur nær. Þeir,
sem munu láta lífið í
umferðinni á Íslandi að
öllu óbreyttu til annars vors, eru all-
stór hluti þjóðarinnar. Þetta væntan-
lega mannfall hjá okkur er tilgangs-
laust og dapurlegt eða satt best að
segja: vitfirring.
Hér þurfa ekki aðeins ökumenn að
staldra við. Stjórnvöld og þingmenn
verða að bregðast hér við af festu.
Margt er að í umferðarmálum þjóð-
arinnar. Tökum fyrst ökutækjafjöld-
ann. Á heimasíðu Skráningarstofunn-
ar má lesa, að heildarfjöldi ökutækja
á Íslandi 31. des. 2000 var 210324, þ.e.
rúmlega 210 þúsund hjá þjóð, þar
sem fólksfjöldi er innan við 300 þús-
und. Þetta þýðir u.þ.b. eitt ökutæki á
hvern uppkominn, fullfrískan mann.
Er eitthvert vit í þessu? Væri ekki ráð
að reyna að efla almenningssamgöng-
ur og fækka ökutækjunum? Æskilegt
er að auka umferðarfræðslu, m.a. í
sjónvarpi, og kenna fólki t.a.m. að
nýta sér heimasíðu Vegagerðarinnar
eða upplýsingar í textavarpi.
Hvað um vegina og gerð þeirra?
Víða erlendis hef ég séð, að umferð úr
gagnstæðum áttum er aðgreind í því
skyni, að ökutækin skelli ekki saman.
Gætum við ekki gert eitthvað svipað á
fjölförnum leiðum? Og hvað um há-
markshraðann, var það gæfuspor að
auka hann á sínum tíma? Væri ekki
nær að lækka hámarkshraðann og
auka jafnframt eftirlit á vegum? Hér
kann einhver að minnast á kostnað,
en ótrúlegt er, að þjóð, sem hefur efni
á einu ökutæki á mann, hafi ekki efni
á skilvirku og öflugu umferðareftir-
liti. Hvað um beinan kostnað hér
vegna ótímabærs dauða eða bæklun-
ar, fyrir utan þann mannlega harm-
leik sem slysin eru? Ég hygg, að flest-
ir Íslendingar þekki sjálfir menn, sem
hafa látið lífið eða slasast í umferð-
inni. Flest þekkjum við þann ugg,
sem býr í brjósti, þegar náin mann-
eskja er á ferð á vegum úti, jafnvel í
hálku á þröngum vegum, þar sem á
móti koma geysiþung ökutæki á ógn-
vekjandi hraða. Er eitthvert vit í
þessu? Það held ég ekki.
Niðurstaðan er þessi: Margt þarf
hér að gera, m.a. að fækka ökutækj-
um, lækka hámarkshraðann, breyta
umferðarmannvirkjum, efla eftirlit
og bæta almenna umferðarmenn-
ingu, m.a. með fræðslu og auknum
aga. Verði ekkert að gert, blasir
ógæfan við. – Ætlum við Íslendingar
að breyta þessu skelfilega ófremdar-
ástandi, sem við getum breytt, – eða
munum við hér fljóta sofandi að feigð-
arósi?
Ólafur
Oddsson
Banaslys
Væri ekki nær að
lækka hámarkshraðann,
spyr Ólafur Oddsson,
og auka jafnframt
eftirlit á vegum?
Höfundur er kennari.
Sextíu banaslys
á rúmu ári