Morgunblaðið - 12.11.2004, Blaðsíða 34

Y
asser Arafat var
fremstur meðal palest-
ínskra þjóðernis- og
sjálfstæðissinna í nær
hálfa öld en ekki eru
allir á eitt sáttir um ágæti hans eða
árangurinn, nú þegar hann er allur.
Arafat varð 75 ára gamall og var
stundum sagður hafa níu líf, jafnt
líkamlega sem í stjórnmálum og
dæmalaus þrautseigja hans vakti að-
dáun margra. Lágvaxni Palestínu-
maðurinn, með stóru augun, höfuð-
klútinn og skeggstubbana, varð
lifandi goðsögn og framan af litu
margir Vesturlandamenn á hann
sem rómantíska hetju.
Ógleymanlegt var fyrir sjón-
varpsáhorfendur þegar hann gekk í
sal allsherjarþings Sameinuðu þjóð-
anna 1974. Hann var í hefðbundnum
herklæðum sínum, með (líklega
tómt) skammbyssuhylki í beltinu –
og ólífuviðargrein í hendinni til að
tákna friðarvilja sinn. Hann fékk að
ávarpa samkomuna þótt hann væri
ekki fulltrúi sjálfstæðs ríkis. „Ég
kem hér í dag með ólífuviðargrein og
byssuna sem baráttumenn frelsis
bera. Látið ekki ólífuviðargreinina
falla úr hendi minni,“ sagði hann.
Hann hét fullu nafni Mohammed
Abdel-Raouf Arafat al-Qudwa al-
Hussaini og fæddist 4. ágúst 1929.
Opinberlega er sagt að hann hafi
fæðst í Jerúsalem en líklegra er að
Kaíró í Egyptalandi sé raunverulega
fæðingarborgin. Arafat ólst þó með
vissu upp í Kaíró en var í nokkur ár í
fóstri hjá ættingjum í Jerúsalem.
Verktaka í Kúveit og Fatah
Arafat lauk prófi í verkfræði við
Kaíró-háskóla 1956, var mjög virkur
í stúdentapólitík og starfaði síðan í
Kúveit þar sem hann rak eigið verk-
takafyrirtæki. Árið 1958 stofnaði
hann með nokkrum félögum sínum
Fatah-skæruliðahreyfinguna til að
berjast gegn Ísraelum. Arafat yfir-
gaf Kúveit 1964 og sama ár voru
regnhlífarsamtökin Frelsissamtök
Palestínu, PLO, stofnuð. Hann tók
sér stríðsnafnið Abu Ammar og 1969
var hann kjörinn forseti fram-
kvæmdastjórnar PLO. Hraklegur
ósigur arabaríkja í sex daga stríðinu
1967, þegar Ísraelar lögðu undir sig
Vesturbakkann og Gaza auka Gól-
anhæða í Sýrlandi, varð enn til að
efla hatur Arafats í garð Ísraela.
Hann vakti aðdáun landa sinna 1968
er hann varðist af harðfylgi árás Ísr-
aelshers á aðalbækistöð Fatah í
Karameh í Jórdaníu.
Svo fór að Ísraelar höfðu sig á
brott en skildu eftir sig brunna
skriðdreka þar sem Arafat lét
mynda sig, sigri hrósandi. Loksins
höfðu arabar unnið sigur og vikuritið
Time birti mynd af Arafat á forsíðu
sinni. Og baráttuandi Palestínu-
manna og vonir um að þeim tækist
að endurheimta land sitt og reka Ísr-
aela á haf út glæddust mjög. Vopn-
aðir hópar í arabalöndum höfðu
eignast sitt heróp: Fatah.
PLO hlaut árið 1974 viðurkenn-
ingu Arababandalagsins sem eini
fulltrúi Palestínuþjóðarinnar og
samtökin fengu tveim árum síðar að-
ild að bandalaginu. Arafat beitti
miklum klókindum til að ná þessum
árangri. Eina alvarlega andstaðan
sem hann þurfti að berjast við í röð-
um eigin þjóðar var frá ofstækisfull-
um samtökum á borð við Hamas og
Íslamska jihad. Hann gætti þess að
deila og drottna og tryggja að eng-
inn af nánustu samstarfsmönnunum
gæti ógnað stöðu hans. Síðustu árin
voru þeir margir búnir að fá sig full-
sadda á einræðistilburðunum og í
heilt ár neitaði t.d. Mahmoud Abbas
að tala við Arafat. Abbas braut þó
odd af oflæti sínu þegar Arafat lagð-
ist banaleguna og heimsótti hinn
gamla félaga sinn.
Flókinn persónuleiki Arafats var
nógu áhrifamikill til að hann ávann
sér mikla virðingu flestra landa
sinna þrátt fyrir að baráttusagan
einkenndist af stöðugum ósigrum,
hann varð „faðir þjóðarinnar“ en
Palestínumenn áttu sér varla til
sjálfstæða þjóðarvitund fyrr en um
miðja 20. öld. Sú vitund var að mestu
leyti verk Arafats. Hann var auk
þess einstaklega snjall í að túlka
pólitísk mistök og ósigra með þeim
hætti að Palestínumenn kenndu
ávallt öðrum en honum um.
Arafat leit ávallt á sig sem stríðs-
mann. Fátítt mun hafa verið að hann
nefndi í ræðum sínum að Palestínu-
menn þyrftu líka að huga að öðru en
baráttu gegn Ísraelum, eins og
stuðla að betri menntun eða öðrum
framförum. Hefur verið sagt að
PLO sé illa búið undir að stjórna
friðsamlegu samfélagi; samtökin
hafi nær enga reynslu á því sviði.
Útlagi með fullar hendur fjár
Áföllin voru mörg og árum saman
var Arafat stöðugt á ferðalögum, út-
lægur og víða illa séður, einnig í
arabaríkjunum, þrátt fyrir fögur orð
leiðtoga þeirra. PLO voru lengi með
aðalstöðvar sínar í Jórdaníu þar sem
þau voru eins konar ríki í ríkinu, með
eigin herafla. Þess má geta að meira
en helmingur íbúa landsins er af pal-
estínskum ættum. En Hussein kon-
ungur hrakti samtökin þaðan árið
1970 til Líbanons.
Arafat tók með mönnum sínum
fullan þátt í innanlandsófriðnum í
Líbanon og héldu þeir áfram að gera
skyndiárásir á skotmörk í Ísrael. Ár-
ið 1982 varð innrás Ísraela í Líbanon
þess valdandi að enn varð Arafat að
flýja við illan leik með mönnum sín-
um, nú til Túnis. Þar urðu nú að-
alstöðvar PLO.
Arafat tókst lengst af að tryggja
öflugan peningastuðning við sam-
tökin frá Sádi-Arabíu og fleiri olíu-
auðugum arabalöndum. Hann gerði
þau hrapallegu mistök að styðja inn-
rás Saddams Husseins í Kúveit 1990
og dró þá mjög úr fjárstuðningnum.
Sjálfur hafði hann alltaf síðasta orðið
um það hvernig tekjunum skyldi
varið og vitað er að margir af nán-
ustu samstarfsmönnum hans hafa
gegnum tíðina verið gerspilltir. Um-
deildara er hvort hann hafi sjálfur
hagnast óeðlilega.
Arafat var piparsveinn fram á
miðjan aldur. Árið 1990 giftist hann
með leynd ungri Palestínukonu,
Suha og eignuðust þau dóttur árið
1995. Ekki var skýrt frá hjónaband-
inu opinberlega fyrr en 1992. Arafat
reyndi ávallt að sveipa einkalíf sitt
mikilli leynd og ekki að ástæðulausu
enda fjendurnir margir og amk. 40
sinnum var reynt að ráða hann af
dögum.
Flugrán og samúð
Liðsmenn hans gripu framan af til
þess að ræna flugvélum til að vekja
athygli á málstaðnum, síðar beittu
þeir blóðugum hryðjuverkum gegn
óbreyttum borgurum. Yfirleitt
reyndi Arafat að styðja ekki með op-
inskáum hætti hryðjuverk og árið
1988 fordæmdi hann slíkar aðferðir í
sögulegri yfirlýsingu. Hann viður-
kenndi einnig með fremur óljósu
orðalagi lagalegan tilverurétt Ísr-
aels og lýsti formlega yfir stofnun
Palestínuríkis. Árið á undan byrjaði
fyrri uppreisn, intifada, Palestínu-
manna á hernumdu svæðunum gegn
Ísraelum og Arafat taldi nú rétt að
grípa tækifærið og koma
um. Viðurkenning hans á ti
Ísraels hafði í för með sér a
ríkin samþykktu að rætt
PLO sem þau höfðu hunsa
Svo fór að árið 1991 hófst
Madrid friðarferli sem
punkti sínum með Óslóar
unum 1993. Palestínumen
fá sitt eigið ríki, fyrst fen
sjálfsstjórn á afmörkuðum
á Vesturbakkanum og Gaza
Ári síðar sneri Arafat he
legðinni og um haustið de
friðarverðlaunum Nóbe
Yitzhak Rabin, forsætis
Ísraels og Shimon Peres, u
ráðherra Ísraels. Arafat v
kjörinn fyrsti forseti P
manna með þorra atkvæ
1996. Bjartsýni þeirra sem
lausn væri loksins í augsý
unum hefur aldrei verið me
Umdeild goð
Fréttaskýring | Yasser Arafat, leiðtogi Palest-
ínumanna, var lifandi tákn baráttu þjóðar sinnar
fyrir sjálfstæði. Palestínumenn hafa aldrei átt
annan þjóðarleiðtoga og syrgja hann margir. En í
grein Kristjáns Jónssonar kemur fram að Ísrael-
ar segi Arafat hafa ýtt undir hryðjuverk.
Yasser Arafat á unglingsárunu
Yasser Arafat hóf ferilin
lítt þekktur, útlægur skær
foringi sem ekki hikaði við
beita hryðjuverkum til að
hygli á málstaðnum. En ha
ótvíræður forystumaður í
baráttu Palestínumanna o
hríð virtist hann ætla að tr
sér sess í sögunni sem frið
ingi.
Útlagi og
þjóðarfaðir
34 FÖSTUDAGUR 12. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ARFLEIFÐ ARAFATS
Yasser Arafat, leiðtogi Palestínu-manna, lést í gær á sjúkrahúsi íParís og verður borinn til grafar í
Ramallah á Vesturbakkanum í dag eftir
minningarathöfn í Egyptalandi. Arafat
var mjög umdeildur á löngum ferli sín-
um. Hann hefur verið kallaður faðir pal-
estínsku þjóðarinnar og átti stóran þátt í
að móta þjóðarvitund Palestínumanna. Í
fjóra áratugi leiddi hann frelsisbaráttu
þeirra. Pólitísk seigla hans var með ólík-
indum og sýndi hann hvað eftir annað að
varhugavert var að afskrifa hann. En að-
ferðir Arafats voru oft fordæmdar, enda
stunduðu liðsmenn hans blóðug hryðju-
verk þótt hann reyndi að styðja þau ekki.
Arafat stofnaði skæruliðahreyfinguna
Fatah árið 1958 og árið 1969 varð hann
framkvæmdastjóri Frelsissamtaka Pal-
estínu, PLO, regnhlífarsamtaka, sem
stofnuð höfðu verið fimm árum áður.
1974 viðurkenndi Arababandalagið PLO
og var sá árangur þakkaður Arafat. Árið
1988 fordæmdi hann hryðjuverk, en
meiri athygli vakti þegar hann nokkru
síðar viðurkenndi tilverurétt Ísraels.
Árið 1991 hófst friðarferli, sem leiddi til
þess að Arafat og Yitzhak Rabin, þáver-
andi forsætisráðherra Ísraels, undirrit-
uðu svokallað Óslóarsamkomulag 1993.
Árið 2000 reyndi Bill Clinton Banda-
ríkjaforseti að hafa milligöngu um end-
anlegt samkomulag í Camp David, en
allt kom fyrir ekki.
Deilt hefur verið um ástæður þess að
ekki náðist samkomulag í Camp David.
Clinton skellir skuldinni á Arafat í ævi-
sögu sinni og hann er ekki einn um það.
Sagt er að í Camp David hefði Arafat átt
kost á að endurheimta 95% af hernumdu
svæðunum, en í stað þess að segja já hafi
hann sett fram kröfuna um endurkomu
allra flóttamanna til Ísraels, sem hefði
haft í för með sér að Ísrael væri úr sög-
unni. Þessi útgáfa kann að vera hentug,
en bæði ísraelskar og palestínskar frá-
sagnir benda hins vegar til þess að hægt
hefði verið að leysa þetta mál hefðu Ísr-
aelar lýst yfir pólitískri og siðferðislegri
ábyrgð sinni, gegn því að tiltölulega fáir
flóttamenn, sem ættu enn nána ættingja
meðal ísraelskra araba fengju að snúa
aftur. Þetta kann að vera sagnfræði í
hugum flestra, en skiptir þó máli, eigi
pólitísk arfleifð Arafats að ráðast af því
að hann „gat ekki sagt já“ í Camp David.
Meira máli skiptir þó hvað gerist
næst. Um leið og hans er minnst eru við-
brögðin við andláti Arafats víða á þann
veg að nú skapist tækifæri til að ná ár-
angri í deilunni fyrir botni Miðjarðar-
hafs. Ísraelar hafa haldið því fram að
hann hafi um langt skeið verið dragbítur
í deilunni milli þeirra og Palestínu-
manna. Nú er Arafat allur og kemur þá í
ljós hvort Ísraelar eru tilbúnir að standa
við stóru orðin.
Ariel Sharon, forsætisráðherra Ísr-
aels, hefur víða verið borinn lofi eftir að
hann ákvað einhliða að hverfa frá Gaza-
svæðinu og leysa upp fjórar byggðir
landtökumanna á Vesturbakkanum. Að-
gerðir Sharons hafa kostað hann harða
gagnrýni innan eigin flokks og þær eru
ekki hafnar yfir gagnrýni, þótt það sé
kannski ekki á forsendum gagnrýnenda
hans í ísraelskum stjórnmálum. Áber-
andi er að Sharon semur ekki við Palest-
ínumenn, heldur tekur sínar ákvarðanir.
Ísraelar ræða ekki einu sinni við Palest-
ínumenn um skipulagningu brottflutn-
ingsins frá Gaza. Einnig vekur athygli að
hvað sem líður áætlunum um að loka
byggðum landtökumanna á Vesturbakk-
anum er ekkert lát á framkvæmdum í
byggðum þeirra. Nú er því að sjá hvort
Ísraelar muni standa við fyrirheit sín
þegar Arafat er allur.
Fráfall Arafats skapar einnig tóma-
rúm í röðum Palestínumanna eins og oft
vill verða þegar sterkur leiðtogi hefur
verið lengi við völd. Fréttaskýrendur í
arabaheiminum sögðu í gær að enginn
annar leiðtogi gæti notið jafnmikillar
virðingar heima fyrir og sigrast á inn-
byrðis ágreiningi Palestínumanna með
sama hætti og Arafat. Þótt deilan fyrir
botni Miðjarðarhafs snúist ekki um stór-
an blett á jörðinni hefur hún haft mikla
þýðingu og skapað mikla spennu í heims-
málunum. Segja má að Arafat hafi náð
eins langt og honum var fært. Eftirmenn
hans geta vonandi borið gæfu til þess að
draumurinn um sjálfstætt ríki Palestínu
rætist, en það geta þeir ekki einir. Til
þess þarf samningsvilja Ísraela og
þrýsting alþjóðasamfélagsins með
Bandaríkin í broddi fylkingar. Kannski
má segja að arfleifð Arafats muni velta á
því hvert framhaldið verður.
„ÍSLANDS ÞÚSUND ÁR“
Á Alþingi Íslendinga hefur verið lögðfram tillaga um nýjan þjóðsöng.
Rökin fyrir tillögunni eru þau að nauð-
synlegt sé að taka upp þjóðsöng sem er
auðveldari í flutningi og hentar betur til
almennrar notkunar. Flutningsmenn til-
lögunnar mæla sérstaklega með tveimur
söngvum sem þjóðinni eru vissulega
hjartfólgnir; Ísland ögrum skorið, eftir
Eggert Ólafsson og Sigvalda Kaldalóns,
og Ísland er land þitt, eftir Margréti
Jónsdóttur og Magnús Þór Sigmunds-
son.
En þó ekki sé deilt um vinsældir þess-
ara söngva og sess þeirra í þjóðarvitund-
inni hlýtur fólk að spyrja hvort það,
ásamt ofangreindum rökum þingmann-
anna, vegi nógu þungt til að réttlæta jafn
afdrifaríka ákvörðun og þá að breyta um
þjóðsöng.
Í lofsöngnum Ó, Guð vors lands, er vís-
að langt út fyrir þann veraldlega veru-
leika er dregur landi og þjóð mörk. Þar
er vísað til stærra samhengis en hver og
einn upplifir í sínu hversdagsamstri –
hverrar þjóðar sem hann er og hvaðan
sem hann kemur. Sú vísun verður þó til
án þess að höfundi sjáist yfir eitt einasta
„smáblóm“, því hann skynjar vel að
styrkur þess stóra er fólginn í hinu smáa.
Það sama á við um þjóðir og því er
þessi eiginleiki íslenska þjóðsöngsins
helsti kostur hans og án nokkurs vafa
rótin að þeirri virðingu sem hann nýtur –
og á að njóta áfram – í hugum fólks. Tón-
málið hæfir þeirri dramatík sem í text-
anum felst fullkomlega og er einstaklega
vel til þess fallið að vekja bæði lotningu
gagnvart því altæka og ljúfa samsömun
með því sértæka.
Þjóðsöngvar eru sameiningartákn.
Ekki einungis á hverjum tíma fyrir sig,
heldur þvert á tímann og aldirnar. Þjóð-
söngvar tengja hverja nýja kynslóð
horfnum kynslóðum og arfi fortíðar. En
þeir fleyta jafnframt hverju augnabliki
fyrir sig í sögu þjóðar á vit framtíðarinn-
ar. Því í hugmyndinni að baki þjóðsöng
felst einmitt fyrirheit um stærri veru-
leika en þann sem markar lífi einstak-
lingsins og tíðaranda hverju sinni skorð-
ur. Með því að breyta um þjóðsöng væri
bæði brotið gegn tilgangi hans sem sam-
einingartákns og þeirri helgi sem hann
hefur öðlast í hugum þjóðarinnar – í þeim
kröftuga hljómi sem rödd þjóðar nær við
að safnast og sameinast um eina hugsun
og einn tón.