Morgunblaðið - 15.04.2005, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. APRÍL 2005 31
VIGDÍS FINNBOGADÓTTIR 75 ÁRA
störf sín, þá bað hún pabba að fara inn og
koma af stað samræðum meðan hún væri að
hafa til kaffi og meðlæti. Þegar við mæðgur
komum svo inn voru allir í hrókasamræðum.
Mér er á sama hátt lagið að tala við fólk og
þykir gaman að spjalla við hvern sem er.
Þetta stafar af því að mér þykir svo vænt um
fólk. Það var mér besta veganestið í forseta-
starfinu – hve vænt mér þykir raunverulega
um fólk og hve það stendur hjarta mínu nærri.
Ég geri ráð fyrir að þar njóti ég uppeldis
míns, ég ber trúnaðartraust til annars fólks og
hef aldrei á ferli mínum hitt vonda mann-
eskju.“
Forsetaembættið var
mjög opið í minni tíð
„Það er hins vegar aldrei hægt að vera allra
viðhlæjandi og auðvitað varð ég stundum fyrir
aðkasti á ferlinum sem særði mig. Ég á eink-
um erfitt með að kyngja óréttlæti. Ég hef
sterka réttlætiskennd, það sæki ég líka í upp-
eldið. Ef ég varð vitni að því að aðrir yrðu fyr-
ir óréttlæti þá sveið mér það jafn mikið og ef
ég sjálf sætti slíku. Forsetaembættið var mjög
opið í minni tíð, það máttu allir koma sem
vildu á þriðjudögum og það komu þá margir
til mín. Oft gat maður ekki hjálpað en ég fann
og vissi að það var mörgu fólki léttir að hafa
átt þess kost að segja forseta sínum frá
vandamálum sínum.
Með kosningu minni var brotið blað
Það er ekki svo að maður vakni upp einn
morguninn og segi: „Góðan daginn, ég ætla að
verða forseti.“ Þannig er það ekki og allra síst
var það inni í dagskrárliðum kvenna á minni
tíð.
Með kosningu minni til forsetaembættis var
brotið slíkt blað að með ólíkindum var. Ég er
mjög hreykin af Íslendingum að senda þau
skilaboð út í heim að það sé allt í lagi að kjósa
konu sem forseta. Þegar ég var í opinberum
heimsóknum eða var beðin að halda fyr-
irlestur var ég gjarnan spurð: „Hver kaus yð-
ur, madame? Voru það bara konur?“
Ég svaraði að ég hefði verið kosin jafnt af
körlum sem konum og bætti jafnan við: Ég er
svo hreykin af þessum skilaboðum til um-
heimsins – því þetta voru slík skilaboð.“
„Ég lagði mig alla fram því ég vissi að ég
mætti ekki misstíga mig. Karlar hafa sinnt
svona embættum lengi og margoft misstigið
sig en sem kona þá fannst mér ég ekki hafa
ráð á að misstíga mig að neinu leyti.
Það að ég var einstæð var hins vegar ekki
tilefni neinna sérstakra umræðna eftir að ég
var kosin, en í kosningabaráttunni kom það til
umræðu. Einu sinni var ég spurð: „Hvernig
ætlar þú að fara að, Vigdís, ef þú átt engan
mann, hverjum ætlar þú að segja þín trún-
aðarmál?“
Ég svaraði: „Ég vona að forseti Íslands eigi
aldrei nein þau leyndarmál að hann geti eng-
um sagt þau nema maka sínum.“
Eftir að ég var orðin forseti var eins og eng-
inn saknaði þess að ég ætti ekki maka. Ég
fann aldrei fyrir neinu slíku við opinberar at-
hafnir eða í veislum þeim samfara.“
Töluvert nám að læra hirðsiði
og tíma tók að velja föt
„Það var töluvert nám að átta sig á þeim
siðum og hefðum sem tíðkast í opinberum
samskiptum fyrir þá sem ekki eru sérstaklega
aldir upp við slíkt eins og gerist með þjóðhöfð-
ingja sem fæðast til slíks embættis. Leiðsagn-
ar í hirðsiðum er þörf, einkum hvernig forseti
ávarpar hina ýmsu aðila. Á frönsku segir mað-
ur Monsieur eða Madame l’ambassadeur en á
ensku var mér sagt að það væri nóg að segja
bara ambassador. – Reyndar grunaði mig
sumt af þessu, hafði lesið um það í bókum.
Umræðuefni getur maður hins vegar valið
samkvæmt brjóstviti og þekkingu. Ég und-
irbjó mig jafnan vel þegar ég fór í heimsóknir
á ókunnar slóðir til þess að geta haldið uppi
samræðum svo sæmilegt væri.
Ég sat oft til borðs með mjög áhugaverðu
fólki, bæði meðan ég var forseti og líka eftir
að ég lét af embætti, stundum leiddu þær
samræður ýmislegt gagnlegt af sér. Þegar
Davíð Oddsson, þáverandi forsætisráðherra,
var í opinberri heimsókn í Danmörku og ég
var stödd þar var mér boðið til veislu í Krist-
jánsborg og fékk sem borðherra forseta
hæstaréttar í Danmörku. Það vildi svo til að
hann hafði skrifað bók um Borges og var mik-
ill sérfræðingur í þeim fræðum. Ég hafði lesið
svolítið í Borges og milli okkar tókust mjög
skemmtilegar samræður sem leiddu til þess
að hann sendi mér bókina og ég gat dreift
henni til annarra aðila á Íslandi sem hafa
áhuga á Borges.
Kona sem gegnir forsetaembætti þarf að
koma sér upp miklu viðameira fataúrvali en
karl í sams konar embætti og hugsa mun
meira um hvað sé viðeigandi við hvert og eitt
tækifæri. Það voru mér talsverð viðbrigði að
þurfa að hugsa svona mikið um föt eins og ég
þurfti að gera eftir að ég varð forseti. Þegar
ég kom ung frá Reykjavík til Parísar í háborg
tískunnar var ég blönk og gat lítið keypt mér
af þeim fallegu fötum sem á boðstólum voru.
Meira að segja þegar mamma kom að heim-
sækja mig og við gengum framhjá gluggum
fullum af glæsilegum fötum og hún bauð mér
að velja mér eitthvað, þá neitaði ég, var orðin
svo vön að skoða bara í gluggana og láta þar
við sitja.
Lengi vel dugði líka svarta stúdentsdragtin
sem mömmu tókst einhvern veginn að útvega
efni í á haftatímum og Andrés klæðskeri
saumaði. En þegar ég varð forseti var sú
dragt löngu búin að skila sínu og ég þurfti að
koma mér upp fataskáp sem gæti gengið á op-
inberum vettvangi. Ekki síst þurfti ég að eign-
ast pels. Ég hafði aldrei átt loðkápu, nú þurfti
ég að eignast eina slíka til þess að geta staðið
við hlið drottninga við opinber tækifæri. Það
var valinn fyrir mig fallegur pels frá Ítalíu
sem gegndi vel sínu hlutverki. Allt var í þessa
veru, það þurfti að velja kjóla og dragtir fyrir
hin ýmsu tækifæri, í þetta fór drjúgur tími.
Sömuleiðis þurfti að skoða vandlega hár-
greiðslu og skartgripi.
Þetta tilheyrði mínu starfi en meira yndi
hafði ég sem forseti af að leggja málefnum lið
sem mér þóttu áhugaverð.“
Vildi auka sjálfstraust
Íslendinga sem þjóðar
„Ég tók mjög snemma þann pól í hæðina að
taka fyrir mannrækt af ýmsu tagi, ég er ekki
stjórnmálamaður og hlutlaust kjörin af fólkinu
í landinu, þess vegna þótti mér þetta við hæfi.
Mér var sérstaklega hugleikið að minna Ís-
lendinga á sjálfsmynd sína, minna á tunguna,
landið og börnin – allt sem viðkom ræktun.
Mér var ofarlega í huga að auka sjálfstraust
Íslendinga og sjálfstraust fæst aðeins með því
að eiga sterka rödd og vera sterk þjóð. Og
þjóðin verður sterk með því að eiga sína eigin
tungu og leggja rækt við eigin sögu og eigið
land.
Einsemdarinnar starf
Ég var sextán ár forseti en ákvað svo að
gefa ekki kost á mér lengur í það starf. Ég var
svo lánsöm að fá góðan tíma til að ganga frá
skrifstofu minni, er enn að taka upp úr köss-
um og finna fjölmörg bréf þar sem ég er ein-
dregið hvött til að gefa kost á mér í forseta-
embættið áfram. En starf forseta gefur ekki
mikið persónufrelsi og sú tilfinning mín fór
vaxandi með árunum. Þetta er einsemd-
arinnar starf. Endanlega er maður einn í
ákvörðunum sínum. Ég hefði ekki haldið út
hefði ég ekki átt stóran hóp af traustum vin-
um sem komu til mín reglulega, spjölluðu og
hlógu með mér og leyfðu mér að herma eftir,
sem er ein mín uppáhaldsiðja.
Það að ala upp hana Ástríði mína, gegna
embætti mínu og hitta vini mína gaf mér ríkt
lífsinnihald. Auk þess á ég þessari þjóð mikið
að þakka því bæði konur og karlar hafa sýnt
mér mikla vináttu.
Margt gerðist mjög skemmtilegt á þessum
árum, það skemmtilegasta var þó þegar ég
fann að mér gekk vel í útlöndum sem fulltrúi
þjóðarinnar, að það var hlustað á rödd hennar
fyrir mitt tilstilli.“
Starf forseta verður
ekki unnið í hjáverkum
En hvað með framtíð forsetaembættisins –
sumir telja það jafnvel ónauðsynlegt?
„Þetta er svo mikil vinna, að koma fram fyr-
ir hönd þjóðarinnar, að ég held að það væri of
mikið lagt á forsætisráðherra eða forseta Al-
þingis að sinna því í hjáverkum. Það er sam-
kvæmt minni reynslu gott að hafa einhvern
sem getur komið fram hlutlaust, einhvern sem
ekki er talsmaður neinnar pólitískrar stefnu.
Stjórnmálamenn sem voru að störfum með-
an ég var forseti sýndu mér mikla kurteisi og
virðingu. En eigi að síður komu upp mál sem
urðu umhugsunarefni.
Ég hafði spurt Ólaf Jóhannesson hvað ég
ætti að gera ef upp kæmu aðstæður þar sem
eitthvað væri þess valdandi að ég vildi t.d.
fresta að skrifa undir lög.
„Þá áttu að kalla á forsætisráðherra og ráð-
færa þig við hann,“ sagði Ólafur.
Á afmæli kvennafrídagsins 24. október 1985
kom upp sú staða að ég tók mér umhugs-
unarfrest vegna undirritunar laga sem sett
voru þann dag til að binda endi á verkfall flug-
freyja. Þetta er kvennastétt og ég taldi að það
væri mikið högg í andlit kvenna að setja lög á
flugfreyjur þennan dag. Ég kallaði því á for-
sætisráðherra, Halldór Ásgrímsson var þá
staðgengill hans, en hann gat ekki komið að
máli við mig fyrr en um hádegi þennan dag.
Þá spurði ég hann hreint út hvort hægt væri
að fresta því að skrifa undir þessi lög til sól-
arlags vegna þess hvaða dagur þetta væri í
heimi kvenna. En það var ekki hægt að hans
mati og ég skrifaði í framhaldi af því undir
lögin. Það kom auðvitað aldrei til greina hjá
mér að neita að skrifa undir þessi lög og fara
með því að skjóta lögum um flugfreyjuverkfall
til þjóðaratkvæðagreiðslu. Ég vildi aðeins
fresta undirritun þeirra fram yfir þennan há-
tíðisdag kvenna.“
Þjóðin var klofin í afstöðu
sinni til EES-samningsins
„Lögin um EES-samninginn klufu þjóðina í
tvær fylkingar. Ég tel að ég hafi við þær að-
stæður sýnt raunsæi er ég undirritaði þau lög.
Ef ég hefði ekki skrifað undir hefði það orsak-
að mikla ringulreið og jafnvel upplausn í þjóð-
félaginu. Komið hefði getað til afsagnar for-
seta eða ríkisstjórnar og auk þess sem ég
hefði gengið gegn samþykkt lýðræðiskjörins
Alþingis. Ég kaus því að skrifa undir og gerði
það af góðum hug fyrir æskuna í landinu, með
undirrituninni taldi ég mig opna dyr í átt að
Evrópu fremur en að loka þeim. Því er hins
vegar ekki að leyna að margir voru mér sárir
og reiðir fyrir undirritun þessara laga og ég
tók það mjög nærri mér. En ég sé það núna að
ég brást þessu fólki ekki, ég átti ekki neinna
annarra kosta völ en skrifa undir. Þetta atvik
var það erfiðasta á mínum ferli sem forseti Ís-
lands.“
Bessastaðastofa byggð upp
„Þegar ég ákvað að halda áfram sem forseti
eftir 12 ára setu í því embætti gerði ég það
vegna eindreginna og einarðlegra óska
„þeirra sem ég tek mark á“, eins og Halldór
Laxness orðaði það. En auk þess átti ég eftir
að hnýta nokkra hnúta sem mér fannst að ég
þyrfti að gera. Konur erlendis litu margar til
Íslands sem fyrirmyndar hvað jafnrétti snerti,
má þar nefna stofnun Samtaka kvenna í leið-
togastörfum. Í þeim samtökum voru átta fyrr-
verandi forsetar og forsætisráðherrar þegar
þau voru stofnuð en nú eru í þeim tuttugu og
tvær konur. Ég vildi fylgja þessu eftir og
einnig kvennaráðstefnunni í Japan. Loks var
ég mjög áhugasöm um að byggt yrði upp á
Bessastöðum og það var meðfram vegna
seiglu minnar að það hafðist í gegn. Þá var
jafnframt byggt upp hús fyrir einkaheimili
forseta Íslands. Bessastaðastofa, sem byggð
var 1786, var þá að hruni komin. Ég bauð
jafnan fjárveitinganefnd í heimsókn einu sinni
á ári og sýndi þeim þá húsið og loks kom að
því að menn gerðu sér ljósa nauðsyn upp-
byggingarinnar. Þá stóð ríkisstjórnin svo ein-
arðlega fallega að málum með mér, Ráð-
Reuters
Vigdís ásamt Jiang Zemin forseta Kína í Peking 1995.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Elísabet Bretadrottning og Vigdís á Austurvelli í júní 1990.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Vigdís gróðursetur tré í opinberri heimsókn í Húnavatnssýslu í ágúst 1988.