Morgunblaðið - 15.04.2005, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 15. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
VIGDÍS FINNBOGADÓTTIR 75 ÁRA
herrabústaðurinn stóð mér opinn til að taka á
móti gestum meðan uppgröfturinn og viðgerð-
irnar á Bessastöðum fóru fram. Þetta ástand
varði nokkuð á annað ár. Sjálf hafði ég jafnan
átt mitt annað heimili hér að Aragötu 2. Þegar
landsmenn fóru í sumarhús fórum við Ástríð-
ur gjarnan hingað. En meðan viðgerðirnar
fóru fram bjuggum við alveg hér.“
Ferðin til Kína
„Undir lok síðasta kjörtímabils míns sem
forseti Íslands var ég valin af hálfu Samein-
uðu þjóðanna, sem fyrsta konan sem er þjóð-
kjörinn forseti, til að opna alþjóðlega kvenna-
ráðstefnu þeirra í Peking í Kína. Í framhaldi
af því buðu kínversk yfirvöld mér í opinbera
heimsókn sem ég þáði. Ég gat alls ekki neitað
beiðni Sameinuðu þjóðanna og fannst mér því
ekki stætt á að neita boðinu um opinbera
heimsókn. Ég ráðgaðist að venju við margt
fólk og þetta varð niðurstaðan.
Í hinni opinberu heimsókn gekk ég um
Torg hins himneska friðar í fylgd með Jiang
Zemin og horfði á liðsveitir hans og átti við-
ræður við Li Peng en eitthvað sem mér varð
að orði eftir þær samræður var rangsnúið hér
heima í þá átt að ég væri að verja mannrétt-
indabrot í Kína. Því fór fjarri að svo væri og
sannarlega bauð ég ekki Jiang Zemin hingað,
það gerði eftirmaður minn í starfi.
Sú orðræða öll sem um þetta mál varð hér á
landi af hálfu ýmissa aðila særði mig djúpt.
Ég skil ekki enn í dag að nokkur maður hér
skuli hafa ætlað mér það að ég mælti mann-
réttindabrotum bót. Slíkt er afar fjarri mér og
þeim málefnum sem ég ber fyrir brjósti.“
Viðburðaríkur tími eftir forsetatíð
„Víst voru það viðbrigði að hætta störfum
sem forseti Íslands eftir 16 ár í starfi. Það var
sérkennilegt að á miðnætti eitt kvöldið hætti
þetta allt saman. Allir þeir þættir sem áður
voru hluti af daglegu lífi voru það ekki lengur.
Hann var fremur spaugilegur fyrsti morg-
unninn minn eftir að ég hætti störfum sem
forseti. Tvær kanadískar konur börðu hér að
dyrum og vildu ræða við mig. Þær höfðu heyrt
að þetta væri hægt. Ég bauð þeim inn en
komst að því við eftirgrennslan að það var
ekkert til á heimilinu til að bjóða þeim nema
kaffi og konfekt því ég hafði ekki komist út í
búð fyrir annríki daginn áður. Ég bauð þeim
upp á þessar veitingar, ræddi við þær og tók
við hekluðum munum að gjöf frá Vestur-
Íslendingum. Þær sátu lengi en ég gat ekki
gert neitt meira fyrir þær, alein með enga
þjónustu og Ástríður ekki heima. Þá fann ég
fyrir mismuninum á aðstöðunni.
Eftir að ég hætti sem forseti 1996 hef ég átt
viðburðaríka ævi. Ég byrjaði á að leigja okkur
mæðgum íbúð í Danmörku. Ástríður var þá 24
ára og fór í listnám, hún er förðunarfræðingur
útskrifuð frá Danish Academy of Artistic
Makeup á Jótlandi. Hún náði góðri leikni í
dönsku máli. Ég var um þetta leyti tilkölluð til
Parísar og gerð að velgjörðasendiherra
tungumála í heiminum með þá ábyrgð að
kynna gildi tungumála fyrir fjölbreytileika
heimsmenningarinnar og leggja þeim lið sem í
hættu væru. Ég var einnig tilkölluð í það
verkefni að byggja upp Norðurbryggjuna,
sem er gamalt pakkhús í Kaupmannahöfn.
Mér lánaðist mjög vel að útvega fjármuni til
þess að byggja upp þetta menningarsetur
Norður-Atlantshafslandanna. Þá var ég kölluð
til Parísar til að vera formaður stórrar sið-
væðingarnefndar sem á að gæta siðvæðingar í
tæknilegum og vísindalegum framförum. Það
var áhugavert að skoða siðferðið í sambandi
við gervitunglavæðinguna. Við þetta verkefni
starfaði ég í nær fimm ár og fór marga ferðina
til Parísar. Ég hef raunar verið meira og
minna í útlöndum hin síðari ár og komið þar
víða fram fyrir Íslands hönd. Það hefur verið
gefandi á margan hátt, líka að því leyti að er-
lendis spyr enginn hvað ég er gömul. Svo kem
ég hingað heim og er allt í einu minnt á það,
sjálfri mér nánast að óvörum, að ég er að
verða 75 ára. Ég er svo lánsöm að hafa átt
góðri heilsu að fagna en það er aldrei neitt
gefið í þeim efnum. Eftir að ég fékk krabba-
mein fyrir um 25 árum hefur mér verið vel
ljós nauðsyn þess að láta fylgjast vel með sér.
Fólk þarf að vera stöðugt á verði gagnvart lík-
ama sínum og fara í það eftirlit sem þörf er
talin á hverju sinni.
Allt sem snýr að mannrækt er mér hug-
leikið nú sem endranær.
Ég skynjaði mjög snemma hvað ég er mikill
Íslendingur sjálf og hvað ég hef mikinn metn-
að fyrir þessari þjóð og hve fegin ég vildi
koma rödd hennar til skila. Það gerði ég á öll-
um mínum ferðum erlendis sem forseti Ís-
lands og það geri ég enn – þar sem ég kem
fram tala ég jafnan um allt það sem íslenskt
er.
Tungumálin eru lykill
að skilningi á heiminum
En ég er einnig alþjóðlega sinnuð og vegna
þessa var ég snemma gerð að alþjóða-
sendiherra í tungumálum. Ég hef lengi verið
þess meðvituð hve sjálfsmynd þjóðar byggist
á tungunni. Á mínum efri árum hef ég komist
að þeirri niðurstöðu að þegar við Íslendingar
höfum heimþrá í útlöndum til Íslands höfum
við ekki síður þrá til að vera í samfélagi sem
talar þetta tungumál. Sjálf þekki ég vel
heimþrá og á vorin í útlöndum sakna ég sér-
staklega birtunnar.
Málefni til framtíðar hefur mikið að segja
fyrir mig og þar er íslenskan mér efst í huga
núna. Ég hef svo miklar áhyggjur af því að við
séum ekki nægilega á varðbergi fyrir hönd ís-
lenskunnar. Það eru börnin okkar, sem nú er-
um fullorðin og þeirra börn, sem eiga að bera
áfram íslenskuna. Mér finnst ekki nærri nógu
mikil áhersla lögð á að auka móðurmáls-
kennslu í landinu. Nú þegar tölvuleikir og
meginhluti af öllu skemmtiefni sem sýnt er í
sjónvarp hvolfist yfir okkur er full ástæða til
að gæta þess vandlega að við verðum ekki tví-
tyngd á Íslandi eftir nokkur ár – það þarf að
gjalda varhug eigi enskan ekki að sigla upp að
hlið íslenskunnar. Ef svo færi yrði þetta ekki
lengur þjóð með minningar, heldur minnislaus
þjóð. Mér þykir óendanlega vænt um að Há-
skóli Íslands skuli hafa skapað stofnun og
kennt við nafnið mitt, sem tengd er mínum
dýrmætustu hugðarefnum, sem eru tungu-
málin og þá ekki síst okkar eigið.
Við eigum sjálfstæða tungu og það er hún
sem gefur okkur það stolt að vera þjóð meðal
þjóða.“
Það muna kannski fleiri en blaðamaður eftir
þessari setningu úr lokaávarpi Vigdísar Finn-
bogadóttur er hún hætti störfum sem forseti
Íslands: „Ég þakka ykkur fyrir að vera þjóðin
mín.“
Með slíkri reisn kvaddi hún þetta hlutverk
sem hún hafði tekist á hendur og bjó sig til að
hverfa á ný inn í raðir okkar, hinna venjulegu
Íslendinga.
En í raun er þetta ekki svona einfalt. Hin
ytri tákn eru kannski horfin en eftir stendur
að frú Vigdís bauð sig fram til vandasamrar
þjónustu og var útvalin. Starfi sínu gegndi
hún með slíkum ágætum að eftir var tekið
bæði hér heima og ekki síður erlendis.
Eftir stendur ímynd sem ekki dofnar.
Ímynd áræðinnar konu og hiklausrar persónu,
manneskju sem í senn var verðugur fulltrúi
sinnar þjóðar og hluti af heild hennar. Fyrir
þetta er hún okkur hjartfólgin – ein af oss en
einstök þó.
Morgunblaðið/Ásdís
Síðasti dagur Vigdísar í embætti.
Skjaldmeyjar Íslands, bekkjarsystur Vigdísar 1992 á Bessastöðum. F.v. Helga Gröndal, Ellen Åberg, Sólveig Pálmadóttir, Signý Sen, Margrét
Vilhjálmsson, Sigríður Th. Erlendsdóttir, Vigdís Finnbogadóttir, Hrönn Aðalsteinsdóttir (látin), Anna Sigríður Gunnarsdóttir, Erla Tryggva-
dóttir, Bergljót Ingólfsdóttir og Halla Þorbjörnsdóttir.
gudrung@mbl.is
VIGDÍS Finnbogadóttir, fyrrverandi for-
seti Íslands, er 75 ára um þessar mundir.
Afmælis hennar 15. apríl er minnst með
veglegri ráðstefnu á veg-
um Háskóla Íslands og
Stofnunar Vigdísar Finn-
bogadóttur í erlendum
tungumálum. Yfirskriftin,
Samræður menningar-
heima, minnir á hve
víðförul Vigdís var á 16
ára forsetaferli sínum,
hve marga fulltrúa, jafnt
skyldra sem óskyldra
þjóða hún hitti, og hve víða hún vakti at-
hygli á tungu og menningararfi Íslend-
inga. Vigdís lagði ríka áherslu á að varð-
veisla íslenskunnar og íslenskar
fornbókmenntir væru merkasta framlag Ís-
lendinga til heimsmenningarinnar. Þjóð-
inni beri því skylda til að standa vörð um
tunguna og menningararfinn, jafnt sjálfrar
sín vegna sem í þágu menningarlegrar
fjölbreytni í heiminum. Hver glötuð tunga
er tjón fyrir veröldina alla, sagði Vigdís.
Það álit hennar er mikilvægt veganesti inn
í þá umræðu um fjölmenningu sem nú er
hafin hér á landi og staðið hefur um
nokkra hríð í nágrannalöndum okkar í
austri og vestri.
Jafnréttisvakningin mikla
Vigdís forseti vakti athygli hvar sem
hún fór fyrir skeleggan málflutning og
glæsileika. En sú staðreynd að hún var
kona sem stigið hafði inn á svið valdsins,
sem fram að því hafði nær algjörlega verið
einokað af karlmönnum, skapaði henni af-
gerandi sérstöðu. Vigdís var fyrsta konan í
heiminum sem kosin var forseti í lýðræð-
islegum kosningum. Íslendingar brutu því
blað í stjórnmálasögunni með kjöri hennar.
Kjör Vigdísar er eitt af stærstu skrefunum
sem tekin hafa verið í jafnréttisbaráttu
kynjanna hér á landi og áhrifa þess gætti
víða um heiminn.
Nú eru tuttugu og fimm ár liðin frá því
Vigdís var kosin forseti í júní 1980. Þá
voru liðin fimm ár frá Kvennaári Samein-
uðu þjóðanna, vakningarárinu mikla 1975,
þegar kvennasamstaðan reis hæst hér á
landi með kvennafríinu 24. október. Þá
lögðu 25–30 þúsund konur niður störf, inn-
an heimilis sem utan, og mættu á fjöl-
mennasta útifund Íslandssögunnar á
Lækjatorgi. Hvorugur þessara atburða
mun gleymast þeim sem þá lifðu, þeir eru
að auki nátengdir og beggja verður minnst
á þessu margfalda afmælisári.
Kyndilberar
Á ráðstefnunni Samræður menningar-
heima verður í einni málstofu reynt að
leggja mat á forsetatíð Vigdísar (1980–
1996) og þýðingu hennar fyrir land og
þjóð sem og fyrir kvenþjóðina. Það vekur
athygli að Mary Robinson, sem kosin var
forseti Írlands tíu árum síðar en Vigdís og
gegndi því embætti 1990–1997, er meðal
aðalfyrirlesara á sjálfan afmælisdaginn.
Það er vafalaust að kjör og störf Vigdísar
hafi átt þátt í að greiða götu Mary Rob-
inson í embætti forseta á Írlandi. Þó voru
fleiri fordæmi um konur á valdastóli á
þessum tíma, því Margaret Thatcher varð
forsætisráðherra í Englandi 1979 og Gro
Harlem Brundtland í Noregi fyrst 1981.
Þessar fjórar konur voru og eru í senn af-
sprengi og kyndilberar alþjóðlegrar
kvennabaráttu síðasta aldarfjórðungs 20.
aldar.
Konur til valda
Vigdís Finnbogadóttir er í merkilegum
en fámennum félagsskap lýðræðislega
kjörinna þjóðarleiðtoga af kvenkyni. For-
dæmi hennar og framganga er mikil
hvatning til kvenna um að láta til sín taka
á hvaða vettvangi sem er. Kjör hennar er
til vitnis um mikla bjartsýni og breiða
samstöðu jafnréttissinnaðra íslenskra
kvenna og karla á átakatíma. Við vitum að
þar sem staða kvenna breytist til batnaðar
vænkast einnig hagur barna. Það er því af-
ar mikilvægt fyrir framtíðarþjóðfélagið að
konum haldi áfram að fjölga í áhrifa- og
valdastöðum. Konur á Íslandi hafa orðið
sér úti um menntun og hæfni á flestum
sviðum til jafns við karla. Það sem vantar
eru völd. Ávöxtum arfinn frá Vigdísi. Kjós-
um konur til valda.
Vigdís og
jafnréttið
Eftir Steinunni Jóhannesdóttur
Höfundur er rithöfundur.