Morgunblaðið - 10.12.2006, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2006 17
vaffi felst í nýjum orkugjöfum. Einn
góðan veðurdag verður það sólar-
orkan, segir Þór, og menn eru líka að
fikra sig áfram með vindorku og sjáv-
arfallaorku. Bílaframleiðendur eru
með sínar rannsóknadeildir, því þeir
ætla ekki að sitja eftir með sárt ennið,
þegar ný tækni tekur við.
Að endingu vitnar Þór í stjörnu-
postulann Carl Sagan, sem sagði
manninn þeirrar gerðar að átta sig á
hættunni, þegar hann er kominn á
gnípuna og söðla um, en steypa sér
ekki fram af eins og læminginn. „Ég
held að þetta sé allt að koma hjá okk-
ur.“
Getum ekki tekið neina áhættu
Þóra Ellen Þórhallsdóttir, grasa-
fræðingur, segir fyllstu ástæðu til þess
að taka loftslagsbreytingarnar alvar-
lega. Áhrifin séu óviss, en hugsanlega
svo alvarleg að við getum ekki leyft
okkur að taka neina áhættu. Hún
bendir líka á, að sumt af því sem vís-
indamenn spáðu fyrir áratug hefur
verið að ganga eftir og þeim mun
meiri ástæða sé til þess að taka hlutina
alvarlega.
Hún segir faglega viðhorfið innan
alþjóðavísindasamfélagsins vera, að
þessar loftslagsbreytingar séu í gangi
og að þær megi að minnsta kosti að
stórum hluta rekja til umsvifa manns-
ins og þeirra gróðurhúsalofttegunda,
sem við sleppum út í andrúmsloftið.
Hins vegar er mikil óvissa um, hver
áhrifin verða nákvæmlega, en þó telja
menn sig vita, að þau verða áreið-
anlega mjög slæm fyrir flesta jarð-
arbúa, þótt eflaust kunni þau að verða
jákvæð fyrir einhverja.
Þessar breytingar segir Þóra Ellen
að muni valda röskun bæði á landslagi
og gróðri, sem getur orðið svo stór-
tæk, að varla er hægt að ímynda sér
afleiðingarnar til fulls. Meðal annars
er spáð tíðari fellibyljum og hærri
sjávarstöðu, sem ógnar mörgum þétt-
býlustu svæðum jarðar á strandlengj-
unni, og inni á meginlöndum, þar sem
öll ræktun byggist á áveitum, mun
koma til þurrka, sem einnig hafa áhrif
á neyzluvatn. Þessir erfiðleikar bætast
við vatnsvandræði, sem þegar eru fyr-
ir hendi til dæmis í Bandaríkjunum og
Mið-Austurlöndum, og nýjustu
þurrkafréttir berast okkur nú frá
Ástralíu.
Rannsóknir sýna sérstök áhrif hlýn-
unarinnar á heimskautasvæðum, þau
eru minni við miðbaug, en fara vax-
andi með hækkandi breiddargráðu.
Þóra Ellen segir þegar fyrir hendi
sterkar vísbendingar um breytingar á
stórum svæðum N-Ameríku, þar sem
eru feikilega miklar móbirgðir. Þetta
eru lífrænar leifar sem rotna hægt í
kuldanum. Þarna er sífreri í jörðu,
sem sumarið hefur aðeins náð að
bræða 50–80 sentimetra ofan af, en
með hlýnuninni bráðnar meira ofan af
sífreranum, þannig að ófrosna yf-
irborðslagið dýpkar. Þessi svæði, sem
hafa verið eins konar svelgir, þar sem
kolefni hafa safnazt fyrir, eru að
breytast með hraðari rotnun og meiri
uppgufun í svæði, sem skila frá sér
koltvísýringi út í andrúmsloftið. Þessi
þróun gæti orðið að hringrás, eða víta-
hring, þar sem aukin rotnun skilar
meiri koltvísýringi sem hækkar loft-
hita sem eykur enn á rotnun.
Með hlýnun, sem ofan á allt annað
hefur áhrif á úrkomu, má reikna með
að gróðurbelti hliðrist til. Í breyt-
ingum í nútímanum segir Þóra Ellen
hægt að sjá slíkar sveiflur í takt við
loftslagsbreytingar; skógarmörk fær-
ast til í fjallshlíðum og þau færast
norður á hlýskeiðum en suður á kulda-
tímabilum. Hún segir líka margt
benda til þess að gróður færist ekki til
í heildstæðum samfélögum, heldur
bregðast tegundirnar við á ein-
staklingsbundinn hátt. „Ef litið er til
Evrópu eftir ísöld voru til plöntu-
samfélög, sem eiga sér ekki hliðstæðu
í nútímanum, plöntusamfélögin hafa
raðazt öðru vísi upp og loftslagsbreyt-
ingin leitt af sér meiri uppstokkun en
ella. Aðstæður nú eru líka öðruvísi að
því leyti að víða, til dæmis í Evrópu og
austanverðum Bandaríkjunum er
maðurinn búinn að taka mestallt land
til sinna þarfa sem akurlendi eða beiti-
land. Þessi umsvif mannsins hafa leitt
til þess að villtar tegundir dýra og
plantna eiga aðeins athvarf á litlum og
einangruðum blettum, þar sem þær
búa viðmiklu skertari möguleika til
þess að bregðast við breytingum;
svara loftslagsbreytingum með því að
breiðast út til annarra svæða. Þannig
hefur náttúrulegum fjölbreyttum vist-
kerfum verið skipt út fyrir manngerð
og líffræðilega fábreyttari svæði.“
Þegar Þóra Ellen er spurð, hvort
hún sjái breytingar á Íslandi af völd-
um hlýnunar, svarar hún:
„Ég held það, ef við lítum aftur um
20 ár. Það er reyndar erfitt að meta
breytingar á landinu af völdum lofts-
lagsbreytinga vegna þess að á sama
tíma hafa orðið miklar breytingar á
landnýtingu. Til dæmis var sauðfjár-
eign landsmanna í sögulegu hámarki
1977, þegar um 900.000 fjár voru á
vetrarfóðrum, en sauðfjáreignin er nú
tæplega helmingi minni. Afréttar-
nýting og búsetumynztur hafa líka
breytzt.
En hvað sem því líður, gæti hlýn-
unin skipt miklu máli gróðurfarslega
séð á ýmsum jaðarsvæðum. Rann-
sóknir á Skeiðarársandi hafa sýnt gíf-
urlegar breytingar á síðustu 30 árum.
Þar er mjög ör framvinda í gangi og
töluvert birki komið á miðjan sandinn.
Ég sé sjálf miklar breytingar í Þjórs-
árverum, þar sem ég hef samanburð
frá 1981. Þar er landið reyndar ekki
lengur notað sem afréttur austan að,
þannig að fé hefur fækkað, en breyt-
ingarnar eru meiri en svo að þær verði
eingöngu raktar til þess.
Víða um land sjá menn breytingar
og þær eru ekki sízt í þekju víðiteg-
unda.“
– Þannig að land verði víði vaxið
milli fjalls og fjöru?
„Sögurnar herma, að landið hafi
verið viði vaxið. Og ég held að það hafi
orðið meiri breytingar á Íslandi en
menn gera sér almennt grein fyrir.
Birkiskógurinn hefur þó líklega aldrei
verið eins þéttur eða hávaxinn og í
Skandinavíu. Ég held að svæði á lág-
lendi, sem ekki voru of blaut, hafi verið
vaxin birkikjarri, en óvissa er um
gróðurmörkin á hálendinu. Kjölur hef-
ur sennilegast verið gróinn endanna á
milli, en óvíst hvort Sprengisandur
hefur verið verulega betur gróinn við
landnám en nú er. Jaðarsvæði inn til
landsins hafa verið vaxin víðikjarri og
mín tilfinning er sú að gróður hafi ver-
ið verulega útbreiddari á hálendinu en
hann er núna.“
Þegar Þóra Ellen er spurð um
ágæti samnings Sameinuðu þjóðanna
um loftslagsbreytingar og sérstaklega
Kyotobókunarinnar við hann, hugsar
hún sig vel um.
„Kyotobókunin er merkur áfangi.
En ég held að betur megi ef duga eigi.
Það eru ýmsar blikur á lofti; menn
horfa meðal annars til þess, að Kín-
verjar og Indverjar eru komnir með
stórfellda iðnvæðingu á dagskrá og
skriðþunga á að láta hana bæta lífs-
kjörin. Og það hefur heldur ekki allt
gengið í haginn síðan í Kyoto.
Meðan til dæmis Bandaríkjamenn
eru ekki með er auðvitað miklu minni
slagkraftur í átakinu en annars hefði
verið. Ef hins vegar Al Gore hefði orð-
ið forseti er aldrei að vita, nema...“
Þóra Ellen lætur setninguna fjara út
um gluggann.
Jöklar bráðna,
sjávarborð hækkar
„Jöklarnir hopa hratt og minnka og
til lengri tíma litið er talið að jöklar ut-
an heimskautasvæða geti hækkað
sjávarmál um hálfan metra. Þetta ferli
gengur tiltölulega hægt og skellur
ekki yfir á næstu árum. Yfirborð sjáv-
ar hefur að meðaltali hækkað um 20
sm á síðustu öld, svo hækkunin er um
2 mm á ári. Þetta er þó erfitt að mæla,
svo ekki er hægt að segja með fullri
vissu að hraðinn sé að aukast. Það er
hins vegar mjög líklegt. Sjávaryf-
irborðið gæti núna verið að hækka um
3 mm á ári. Jöklarnir eiga þar tals-
verðan hlut að máli, um 20–30% eða
jafnvel meira,“ segir Tómas Jóhann-
esson, jarðeðlisfræðingur.
Tómas segir að þegar líða fari á öld-
ina geti yfirborð sjávar hafa hækkað
um einhverja tugi sentimetra frá því
sem nú er og það geti skipt töluverðu
máli þar sem láglent sé við strendur.
„Sum strandsvæði eru miklu lakar
sett en önnur, til dæmis þar sem land-
sig bætist við. Hækkun yfirborðs sjáv-
ar getur haft alvarleg áhrif á þeim
svæðum. Hins vegar er talsverður
munur á milli afleiðinga af loftslags-
breytingum, þótt þær séu oft settar
undir sama hatt í fjölmiðlum og stund-
um blandað saman við þætti sem eiga
lítið eða ekkert skylt við breytingar á
loftslagi. Stór hluti af flóðatjóni og
öðru tjóni af völdum veðurs, sem í
fréttum er oft tengt loftslagsbreyt-
ingum, er í rauninni af völdum þess
hvernig byggð hefur þróazt í átt að
þeim stöðum sem verða fyrir áföllum í
ofsaveðri og flóðum. Tjón á flóðasvæð-
um er stundum gríðarlegt og miklu
meira en áður þekktist, en ástæðuna
má fyrst og fremst rekja til þess að nú
er meiri verðmæti að finna á þessum
svæðum. Áður bjó fólk þar ekki í sama
mæli. Veðurfarsbreytingar og hækk-
andi sjávarmál eiga þar ekki stóran
hlut að máli.“
Sumt ljóst, annað ekki
Tómas segir að eftir nokkra áratugi
muni ákveðnar afleiðingar veðurfars-
breytinga koma skýrar fram, en aðrar
breytingar hafi þegar gert það. „Litlar
deilur eru um það meðal vísinda-
manna að styrkur gróðurhúsaloftteg-
unda í andrúmsloftinu fari vaxandi og
að hlýnun sé þegar orðin af þessum
sökum. Aðrar breytingar eru í far-
vatninu og munu koma fram síðar. Svo
eru menn ekki á eitt sáttir um önnur
hugsanleg áhrif, til dæmis hvort veð-
urfarsbreytingar ráði útbreiðslu sjúk-
dóma, aukningu storma og fleiru af því
taginu.“
Á undanförnum 15 árum hafa spár
vísindamanna um hlýnun lítið breytzt.
Þeir telja að hlýna muni um 2–3 gráð-
ur að meðaltali á jörðinni á næstu
hundrað árum og að á undanfarinni
öld hafi loftslagið hlýnað um tæpa
gráðu. „Þótt töluverð óvissa ríki um
marga þætti, þá eru vísindamenn
flestir á einu máli um þetta og hafa
verið lengi. Efasemdaraddir voru tals-
vert meira áberandi meðal vísinda-
manna fyrir nokkrum árum en nú. Í
mörgum tilvikum hafa frekari rann-
sóknir staðfest álit vísindamanna, sem
töldu gróðurhúsaáhrif mikilvæg og
rök gagnrýnenda hafa ekki staðizt
nánari skoðun. Hins vegar er töluvert
flóknara að meta hvernig hafs-
straumar bregðast við þessum breyt-
ingum, svo dæmi sé tekið. Menn gera
raunar ráð fyrir að ekki verði miklar
umpólanir í hafstraumum næstu ára-
tugina, þótt ýmsar kenningar þar um
hafi skotið upp kollinum. Þau líkön,
sem við höfum, sýna það hins vegar
ekki með neinni vissu.“
Tómas bendir á að fyrir nokkrum
árum hafi komið í ljós að úthöfin eru
að súrna umtalsvert. „Þetta kom
mönnum mjög á óvart, en stafar af því
að koltvísýringurinn í andrúmsloftinu
gengur í efnasambönd í yfir-
borðslögum sjávar. Til langs tíma litið
er þessi súrnun talin hafa áhrif á svifið
í sjónum og er veruleg breyting á líf-
ríki sjávar. Þetta er skýr vísbending
um að við þekkjum ekki til hlítar þau
áhrif sem við munum þurfa að horfast
í augu við í framtíðinni.“
Hraðari kelfing
Tómas víkur máli sínu aftur að jökl-
um og segir að áhrif loftslagsbreyt-
inga á þá séu með tvennum hætti.
„Annars vegar eru áhrifin á stóru
heimskautajöklana og hins vegar á
minni jökla, eins og Vatnajökul, jökla í
Alaska, Noregi, Chile og víðar. Þessir
litlu jöklar eru taldir geta hækkað
sjávarborð, ef þeir bráðna allir, um
hálfan metra. Það er mjög líklegt að
þeir muni að stórum hluta bráðna á
næstu 100–200 árum. Stóru jöklarnir,
á Suðurskautslandinu og Grænlandi,
bregðast miklu hægar við og reyndar
er talið að Suðurskautsjökullinn muni
hugsanlega stækka þegar hlýnar, að
minnsta kosti fyrst í stað. Grænlands-
jökull mun hins vegar bráðna og
leggja talsvert til heimshafanna. Til að
byrja með verður það ekki eins mikið
og frá litlu jöklunum kemur.“
Framlag Grænlandsjökuls til
heimshafanna er með tvennum hætti.
Þegar hann er í jafnvægi þá snjóar á
hann ofarlega og síðan leysir á stórum
svæðum á suðurhluta jökulsins og
rennur í sjó fram. Það er hins vegar
bara um helmingur ákomunnar sem
bráðnar með þessum hætti, hinn
helminginn losar jökullinn sig við er
hann kelfir í sjó fram í fjörðum og
myndar ísjaka og hröngl. „Í greiningu
manna á því hver hlutur Grænlands-
jökuls yrði í hækkun yfirborðs sjávar
var gert ráð fyrir að hann myndi
hegða sér eins og aðrir jöklar og við
hlýnun myndi leysa heldur meira af
honum,“ segir Tómas. „Hins vegar var
ekki gert ráð fyrir að kelfingin myndi
breytast mikið, en þar voru menn á
villigötum. Á undanförnum 5–10 árum
hefur hlýnað mikið á Grænlandi og
leysingavatnið, sem hripar niður í
gegnum jökulinn frá yfirborðinu, eyk-
ur mjög mikið skrið jökla niður að
fjörðum og hraðar kelfingunni stór-
kostlega.“
Tómas segir að vísindamenn hafi
hvorki séð súrnun úthafanna né stór-
aukna kelfingu Grænlandsjökuls fyrir.
„Þrátt fyrir að margt hafi verið
óbreytt um langa hríð í spám vísinda-
manna um áhrif loftslagsbreytinga, þá
voru þetta óvænt tíðindi og mikilvæg.
Þegar til lengri tíma er litið ráðast af-
leiðingar alls þessa auðvitað að miklu
marki af því hvernig þjóðfélög bregð-
ast við. Sjávarborðshækkun er til
dæmis talin hafa einna mest áhrif í
Bangladesh og ýmsum löndum þriðja
heimsins, þar sem fátæk fiski-
mannaþorp eru á sandrifjum sem fara
í kaf í fellibyljum. Ef sjávarborðið
hækkar enn verður þetta fólk enn verr
sett, enda á það litla möguleika á að
bregðast við. Það er líka hugsanlegt að
ákveðin gróðurbelti hnikist til og til
dæmis er því spáð, að miklu heitara og
þurrara verði á Miðjarðarhafssvæð-
inu. Aðstæður samfélaga til að bregð-
ast við eru mjög misjafnar. Hollend-
ingar standa til dæmis vel að vígi, þótt
land þeirra liggi lágt, enda hafa þeir
þekkingu og peninga til að bregðast
við. Víða er því ekki að heilsa.“
Tómas segir að erfitt geti verið að
mynda sér skoðun á loftslagsbreyt-
ingum, þegar þeim sé kennt um öll
frávik. „Ef snjóar á Spáni, hitabylgja
gengur yfir Frakkland eða fellibylur
skellur á Bandaríkjunum, þá halda
menn því fram að það stafi af loftslags-
breytingum. Slíkar upphrópanir hafa
ekki mikið skýringargildi, því það er
mjög vafasamt að taka einstök veð-
urfyrirbrigði og kenna loftslagsbreyt-
ingum, sem safnast upp á mörgum
áratugum, um það. Líkur á hitabylgju
geta farið vaxandi þegar hlýnar al-
mennt, en það hefur litla merkingu að
kenna loftslagsbreytingum um veðrið
einn ákveðinn dag.“
Miklar afleiðingar
Veðurfarsbreytingar á milli ísalda
og hlýskeiða hafa falið í sér miklar
sveiflur í gróðurhúsalofttegundum.
„Núna eru mennirnir að valda breyt-
ingum í gróðurhúsalofttegundum, sem
þegar eru orðnar jafn miklar og þess-
ar náttúrulegu sveiflur. Við teljum
okkur skilja þátt gróðurhúsaloftteg-
unda í fyrri breytingum og getum þess
vegna séð í stórum dráttum hvaða
breytingar muni koma fram í framtíð-
inni. Ef heldur fram sem horfir og við
losum svo mikið af þessum loftteg-
undum í andrúmsloftið, að breyting-
arnar verði margfalt meiri en venju-
legar sveiflur milli ísalda og hlýskeiða,
þá er ljóst að afleiðingarnar verða
miklar,“ segir Tómas Jóhannesson
jarðeðlisfræðingur.
Morgunblaðið/Golli
Mengunarvaldurinn Með bílnum mengar maðurinn umhverfi sitt.
Loftslagsbreytingar af manna völdum