Morgunblaðið - 10.12.2006, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Á
árinu 1906 keyptu fimm
ungir menn fyrsta þil-
farsvélbátinn til Akra-
ness. Bátinn nefndu
þeir Fram og er það
nafn táknrænt, með tilliti til fram-
halds útgerðar og uppbyggingar á
Akranesi. Báturinn var 12,27 smá-
lestir og þótti stór, 38 fet (um 12 m)
að lengd, 12½ fet (um 4 m) að breidd
og 5 fet (um 1,6 m) á dýpt, og var
hann stærsti vélbáturinn sem þá
hafði verið smíðaður hér á landi.
Fram var smíðaður af Otta Guð-
mundssyni, skipasmið í Reykjavík. Í
bátnum var 10 hestafla, tveggja
strokka þungbyggð Alphavél, sem þá
þótti mikið vélarafl í ekki stærra
skip. Bátnum fylgdi eitt stórsegl, tvö
forsegl, eitt akkeri og 30 faðmar (um
56 m) af keðju; ennfremur spil og
aukastykki, eins og venja var að
fylgdi. Kaupverðið var 8.000 krónur
sem greiddust með þremur afborg-
unum, 2 þús. kr. við undirskrift
samnings, 2 þús. kr. litlu síðar og loks
4 þús. kr. við afhendingu bátsins –
„svo vel útbúinn, að hann fáist
tryggður í þilskipaábyrgðarfélagi við
Faxaflóa“, eins og skrifað stendur í
kaupsamningnum. Seljendur við
samning voru þeir Þorsteinn Þor-
steinsson kaupmaður og Matthías
Þórðarson skipstjóri, báðir til heim-
ilis í Reykjavík.
Trúðu á framtíðina
Hinir fimm ungu kaupendur voru
Magnús Magnússon á Söndum, Ólaf-
ur Guðmundsson á Sunnuhvoli,
Bjarni Ólafsson á Litlateig, Loftur
Loftsson í Aðalbóli og Þórður Ás-
mundsson á Háteig, allir til heimilis á
Akranesi. Um þessi kaup skrifar
Ólafur B. Björnsson ritstjóri í Sögu
Akraness: „Ekkert áttu þessir ungu
menn til nema hugrekki sitt, trúna á
framtíðina, og að þeir væru hér á
réttri leið; að vinna sjálfum sér, þorpi
sínu og þjóð nokkurt gagn. Engir
þessara manna voru þá myndugir, er
þeir réðust í þetta, og urðu því feður
þeirra eða nánir venslamenn að vera
við samningana riðnir fyrir þeirra
hönd.“
Útgerðin hófst og var Bjarni
Ólafsson fyrsti skipstjórinn en Þórð-
ur Ásmundsson vélamaður á bátnum.
Vélstjóraprófið var í því fólgið að fá
tilsögn um gang og meðferð vél-
arinnar í einni ferð, inn og út Hval-
fjörð. Meiri kröfur voru ekki gerðar í
upphafi vélbátaaldar. Allt gekk þó
slysalítið. Fram var álitinn góður og
traustur bátur og færði hann tölu-
verð verðmæti á land á þess tíma
mælikvarða. Einnig var hann hafður
í „transporti“ eins og það var kallað
og fólksflutningum milli Akraness og
Reykjavíkur. Þeir frændur Bjarni og
Þórður höfðu ásamt fleiri ungum pilt-
um af Akranesi, verið skipverjar á
kútter Haraldi, með þeim góðkunna
skipstjóra Geir Sigurðssyni, sem
gerði sjálfan sig, Harald og Akranes
frægt með sinni landskunnu vísu
„Kátir voru karlar á kútter Haraldi“.
Skútuöldin var að renna sitt skeið á
enda en Akurnesingar höfðu verið
eftirsóttir á skúturnar, því að þeir
höfðu á sér gott orð sem dugnaðar
sjómenn og fiskimenn. Önnur fræg
skúta – kútter Sigurfari – er nú til
sýnis í Byggðasafninu á Görðum á
Akranesi, ásamt ýmsum bátum öðr-
um og búnaði tengdum sjávarútvegi
frá liðnum öldum.
Útgerð á Skaganum
fyrr á öldum
Óvíða á landinu hefur útgerð verið
stunduð í jafn miklum mæli og yfir
svo langt tímabil og hér á Akranesi.
Annálar geta þess að töluverður út-
vegur hafi verið þar árið 1428. Þá er
vitað að fram eftir öllum öldum hafi
vermenn úr öllum áttum gert út héð-
an frá Akranesi. Bændur áttu hér
verbúðir og skip, einnig Skálholts-
stóll, a.m.k. á dögum Brynjólfs bisk-
ups Sveinssonar, en Skálholt hafði
um langt árabil verið höfuðstaður
landsins. Á dögum Brynjólfs biskups
er talið að fyrsti vísir að sjávarþorpi
hafi myndast á Íslandi, einmitt hér á
Skipaskaga um miðja 17. öld, enda
bendir nafnið til þess, sem fram að
þeim tíma var einfaldlega „Skagi“.
Meðal útgerðarmanna á Akranesi á
17. öld er líklega frægastur (í seinni
tíð) Jón Hreggviðsson á Reyni undir
Akrafjalli, en sjóbúð hans var „Hret-
bryggja“ hjá Skálatanga; þaðan lét
hann ganga áttæring þegar hann
fékk því við komið, og einnig tvö
tveggja manna för, svo ekki hefur
Jón verið neinn kotbóndi eða smáút-
gerðarmaður um þær mundir. Alla
18. og 19. öld er stundaður sjávar-
útvegur í töluverðum mæli frá Skag-
anum, m.a. fyrir tilverknað þeirra
Stephensensfeðga Ólafs og Magn-
úsar, en þá eingöngu á árabátum eða
seglskipum, eins og frá upphafi
byggðar á Íslandi.
Þá geta heimildir þess að um 1870
hafi einn stærsti bátafloti Íslands
verið á Akranesi og að fyrsta þil-
skipið hafi komið þangað árið 1876. Á
árinu 1881 flutti Pétur Hoffmann til
Akraness, og voru miklar vonir
bundnar við þann merkismann.
Hann hóf mikla uppbyggingu á
Skaganum í sambandi við verslun og
útgerð, en Pétur fórst með allri áhöfn
sinni í hákarlalegu 8. janúar 1884, í
veðri sem við hann er kennt, svoköll-
uðu Hoffmannsveðri.
Vélbátavæðing á
Akranesi og í Sandgerði
Sama árið og félagið um Fram var
stofnað, hóf Haraldur Böðvarsson út-
gerð sína með því að kaupa sex-
æringinn Helgu Maríu, og átti hann
einnig eftir að verða umsvifamikill
útgerðarmaður á Akranesi. Árið
1911 verða eigendaskipti á Fram,
þannig að Loftur og Þórður kaupa
hlut hinna eigendanna. Í árslok 1913
kaupa þeir félagar mikla útgerð-
arstöð í Sandgerði af Matthíasi skip-
stjóra frá Móum Þórðarsyni, og þar
með hófst útgerð Akurnesinga í
Sandgerði, sem stóð með miklum
blóma næstu 14 árin. Þeir félagar
„Til fiskiveiða fóru – frá A
100 ára afmæli vél-
bátaútgerðar á Skipa-
skaga, elsta útgerðar-
plássi landsins, er á
þessu ári. Ásmundur
Ólafsson rekur upphaf
og sögu hennar á þess-
um tímamótum.
Skipaskagi Loftmynd af Akranesi tekin um miðja síðustu öld.
Ljósmynd/Ásmundur Ólafsson
Flaggskipið Togarinn Víkingur, flaggskip flotans á síðari hluta seinustu
aldar, kemur til löndunar á Akranes í maí 1961 með 427 tonn af Vestur-
Grænlandi. Skipstjóri hans var þá Hans Sigurjónsson og skipið þá gert úf
af Síldarverksmiðjunni. Skipinu var síðar breytt í nótaskip og það gert út
af HB Granda. Skipstjóri eftir þær breytingar var lengst af Viðar Karlsson.
LjósmyndÁrni Böðvarsson
Landað í Steinsvör Fyrstu vélbátarnir á Akranesi landa afla við bryggj-
una í Steinsvör um eða uppúr 1910. FRAM er næstu bryggju í hægri röð.
Myndina tók Árni Böðvarsson ljósmyndari, sem síðar liðtaði myndina.
Bjarni Ólafsson Haraldur BöðvarssonLoftur LoftssonÞórður Ásmundsson