Morgunblaðið - 10.12.2006, Blaðsíða 66

66 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Hér er gripið niður í frásögn af þeim
ógnum sem ráðamönnum þótti steðja
að öryggi ríkisins árin milli stríða og
þeim vörnum sem þeir vildu grípa til.
V
iðbúnaður ríkisins var
allur að komast í fastari
skorður. Árið 1937 var
svo komið að 60 manns
voru í lögreglunni í
Reykjavík og taldist tugur þeirra til
ríkislögreglunnar. Liðið var líka bet-
ur búið en áður og hafði í mörgu ver-
ið farið að ráðum Jónatans Hall-
varðssonar. „Bæjarlöggan“ bar þó
ekki enn með sér að þar færi þaul-
þjálfað og skipulagt varnarlið. Her-
mann Jónasson forsætisráðherra
taldi án efa að betur mætti ef duga
skyldi. Hann hafði fengið miklar
mætur á Agnari Kofoed-Hansen,
ungum manni sem hafði gengið á
liðsforingjaskóla í Danmörku og ver-
ið í flugliði danska flotans. Agnar
hafði snúið heim til Íslands og var nú
flugmálaráðunautur ríkisins. En
voru kraftar hans best nýttir þar? Í
apríl 1939 tók Þjóðstjórnin, sam-
stjórn Alþýðuflokks, Framsókn-
arflokks og Sjálfstæðisflokks, við
völdum en Hermann var áfram for-
sætisráðherra. Um sumarið, þegar
ófriðarský hrönnuðust upp í Evrópu,
skrifaði hann Agnari Kofoed-Hansen
að vísi að leynilögreglu eða örygg-
isþjónustu þyrfti að koma upp á Ís-
landi. Þetta yrði „eftirgrennsl-
anakerfi“ sem gerði lögreglunni
kleift „að fylgjast með ástandinu í
bænum“, enda lægi það ljóst fyrir að
fram færi „í leyni ýmiskonar starf-
semi, sem virðist fara fram hjá lög-
reglunni nú“. Agnar-Kofoed Hansen
var sama sinnis og sagði ekki minnst
um vert að fylgjast með grun-
samlegum útlendingum: „Tel ég
óhjákvæmilegt að viðhafa mun
strangara eftirlit með erlendum
mönnum stöddum hér á landi og
helst á þann hátt að komið yrði upp
og þá sem allra fyrst lítilli örygg-
isdeild eða sem einnig mætti kalla
hlutleysislögregludeild, hliðstæðri
„Sikkerhedspolitiet“ í Danmörku.“
Upphaf öryggisþjónustu
Hér segir frá fyrstu árum örygg-
isþjónustu lögreglunnar í Reykjavík:
Við vitum ekki hvenær örygg-
isþjónusta lögreglunnar fékk þau
njósna- og eftirlitstæki sem hana
vantaði enn í árslok 1950. Hitt liggur
fyrir að einhvern tímann um þær
mundir hélt Árni Sigurjónsson á ný
til Bandaríkjanna og lærði á búnað
til gagnnjósna og öryggiseftirlits. Þá
fór Pétur Kristinsson til Bretlands í
árslok 1951 eða ársbyrjun 1952 og
kom þaðan með diplómatapóst. Vel
getur verið að sendiráðið í London
hafi einfaldlega sætt lagi að senda
skýrslur og bréf fyrst lögregluþjónn
var á leiðinni heim. Hins vegar er
líka hugsanlegt að Pétur hafi flutt
með sér viðkvæm og leynileg tæki á
Í þágu „innra öryggis“
Ýmislegt kemur í ljós
um leynilegt eftirlit
með borgurum lands-
ins í nýrri bók Guðna
Th. Jóhannessonar,
Óvinum ríkisins. Þar er
stuðst við gögn og
heimildir og rakið
hvernig staðið var að
því að tryggja „innra
öryggi“ á Íslandi.
Geymslan Við áhaldahús Kópavogs á Kársnesi stuttu eftir að dínamítstuldinn þaðan snemma árs 1971.
Forstöðumaður Pétur Kristinsson varð fyrsti
forstöðumaður öryggisþjónustu lögreglunnar
árið 1950. Myndin mun tekin sumarið 1958.
Frumkvæðið Hermann Jónasson tekur til hendinni. Öryggismál
ríkisins voru Hermanni hugleikin og átti hann m.a. frumkvæði
að því að vísi að öryggisþjónustu var komið á fót í aðdraganda
seinni heimsstyrjaldarinnar.
Flugferð heim til Indónesíu eftir píla-
grímaferð til Mekka er í þann veginn
að hefjast með millilendingu á Sri
Lanka.
V
erið var að búa Leif Ei-
ríksson til flugtaks þetta
miðvikudagssíðdegi.
Þessi DC-8-63 þota
hafði verið í eigu Flug-
leiða frá því 1. júlí 1975, eins og
Snorri Þorfinnsson sem var sömu
gerðar. Vélin var smíðuð árið 1968.
Flugleiðir áttu einnig þriðju DC-8
flugvélina.
Vélin var rúmlega 56 metra löng
og búin 92 þúsund lítra eldsneyt-
istönkum. Hún var með 44,5 metra
vænghaf og með fjóra hreyfla. Vélin
náði 900 kílómetra hraða á klukku-
stund og flugþolið var rúmlega 8 þús-
und kílómetrar. Þessi tegund var tal-
in framúrskarandi hvað varðaði
öryggi, afköst og rekstrarhag-
kvæmni.
Þegar Leifur Eiríksson lyfti sér
frá flugbrautinni í Jedda í Sádi-
Arabíu voru 249 indónesískir farþeg-
ar um borð og þrettán Íslendingar,
þar af átta í áhöfn. Fram undan var
tæpra sex klukkustunda flug til Sri
Lanka. Lending var fyrirhuguð rétt
undir miðnætti að staðartíma í Kó-
lombó. Þar áttu allir Íslendingarnir
að fara af, taka átti eldsneyti og
áhöfn Dagfinns Stefánssonar átti síð-
an að taka við og fljúga með farþeg-
ana til Surabaya.
Dagfinnur var farinn að undirbúa
ferðina í huganum:
„Ég vissi nokkurn veginn hverjir
voru um borð í vélinni sem var vænt-
anleg. Þórarinn Jónsson, for-
stöðumaður flugdeildar, var að fara
að ganga frá samningi Flugleiða við
Air Lanka um stofnun flugfélags. Ég
fékk að vita um þetta þegar ég hitti
Dexter Nicole, forsvarsmann Air
Lanka, sem var okkur til aðstoðar
þarna. Hann sagði mér að hann væri
spenntur að bíða eftir að Þórarinn
kæmi til að ganga frá samningunum.
Mér skildist að þeir væru hér um bil
tilbúnir til undirritunar.Þá myndu
Flugleiðir fara í flugrekstur sem
rekstraraðili á Sri Lanka. Þetta virt-
ist vera gott tækifæri til að hasla sér
völl á erlendri grund.“
Jónína Sigmarsdóttir, sem var í
raun aukafarþegi í þessari ferð og
átti að fljúga áfram eins og Harald og
Ásgeir, hafði verið beðin um að að-
stoða eins og einn úr áhöfninni á leið-
inni til Sri Lanka:
„Ég gekk um farþegarýmið og
leiðbeindi farþegunum við að spenna
sætisólarnar, sagði þeim líka að setja
ekki þunga hluti upp í rýmið fyrir of-
an. Þetta var fyrsta ferð mín með
pílagríma og var því upplifun fyrir
mig. Hinar stelpurnar leiðbeindu
mér. Mér fannst roskið fólk vera
þarna í meirihluta. Ég bjóst því við
að það yrði uppveðrað af því að
ferðast í flugvél, flest líklega í annað
skipti á ævinni, en svo virtist ekki
vera. Það var rétt eins og fólkið væri
heima í stofu hjá sér. Það tók matinn
sem réttur var að því og borðaði,
horfði ekki einu sinni út um
gluggann. Þetta var æðrulaust fólk
og ró yfir því. Aðaltilgangur ferð-
arinnar hjá þessu fólki var Mekka,
hafði kannski verið það allt lífið. Ann-
að komst ekki að. Þessir Indónesar
voru því gjörólíkir venjulegum ferða-
mönnum sem við þekktum.“
Flugfreyjurnar þekktust flestar
nokkuð vel. Þuríður, sú yngsta í
hópnum, átti líka vinkonu þarna:
„Við Oddný vorum vinkonur frá
því í pílagrímafluginu árið áður svo
að hún var sú sem ég þekkti best til.
Við Kristín vorum svo báðar úr
Garðabænum þannig að ég þekkti
hana líka. Við Kristín og Jónína byrj-
uðum allar að fljúga árið áður, sum-
arið 1977. Oddný og hinar flugfreyj-
urnar, Sigurbjörg og Erna, höfðu
flogið lengur.
Óvenjumargir í vélinni
Jónína, Halli og Ásgeir voru ekki
skráð í áhöfn. Það voru óvenjumargir
í vélinni, setið á öllum prikum eins og
það er kallað, öllum sætum sem voru
um borð. Tveir aukamenn voru
frammi í flugstjórnarklefanum, Har-
ald var aftast og Ólafur Axelsson sat í
aukasæti fremst í farþegarýminu.“
Fyrir pílagríma er það hápunktur
lífsins að koma til Mekka. Hátíðleiki
ferðarinnar víkur fyrir öllu öðru hjá
þessu fólki. Yfirleitt skipti fólkið um
föt á leiðinni áður en það kom til
hinnar helgu borgar því að það vildi
vera hreint, ekki síst eftir 12-13
klukkustunda ferðalag frá Surabaya
til Jedda, með millilendingu á Sri
Lanka. Pílagrímar eru sagðir deyja
ánægðir eftir að hafa komið til
Mekka.
Harald hresstist við súpuna:
„Eftir að lagt var af stað frá Jedda
var flugið mjög þægilegt. Maturinn
kom í pappaöskjum, kjúklingur,
brauð, vatn og svo framvegis. Fólkið
borðaði og allt gekk sinn vanagang.
Þetta fólk drakk ekki áfengi.
Við hreyfðum okkur svolítið og töl-
uðum saman. Frammi í hjá flug-
mönnunum voru tvö aukasæti sem
Þórarinn og Ásgeir sátu í. Ég fór
þangað og spjallaði við strákana í
upphafi ferðarinnar, Hauk flugstjóra,
Rúnar og Ragnar flugvélstjóra.“
Þuríður Vilhjálmsdóttir var full
eftirvæntingar:
„Pílagrímarnir voru þreyttir og
slæptir þegar þeir komu inn í vélina.
En það var ró yfir þeim. Þetta var
sérstaklega áberandi þegar þeir
komu um borð og voru búnir að fara
til Mekka, sem þeir gera bara einu
sinni á ævinni. Þeir voru fegnir að
koma inn í vélina en áttu þó langt
ferðalag fyrir höndum til Indónesíu.
Við gáfum þeim að drekka og
borða. Allir voru þakklátir. Sama
hvort það var vatnsglas eða bara
bros, þakklætið skein úr andliti allra.
Fólkið var þreytt og svangt og hvíldi
sig bara.
Við töluðum ósköp lítið við farþeg-
ana því að þeir töluðu ekki ensku. Ís-
lendingarnir töluðu því mikið saman.
Við hlökkuðum mikið til að koma til
Sri Lanka, höfðum heyrt frá fólki
sem þarna hafði verið að þetta væri
yndislegur staður. Við áttum að
stoppa í tvo til þrjá daga. Við köll-
uðum Sri Lanka fyrirheitna landið af
því að það var svo spennandi, nýjar
slóðir. Haukur ætlaði líka að fagna
flugafmæli þegar við kæmum á
áfangastað, það var tilhlökkunarefni
og það var verið að gantast á leiðinni.
Þegar fór að líða á flugið notuðum við
Brotlending á Sri Lanka
Í nóvember 1978 brot-
lenti flugvélin Leifur
Eiríksson frá Flug-
leiðum á Sri Lanka. Í
bókinni Útkall, Leifur
Eiríksson brotlendir,
segir Óttar Sveinsson
frá slysinu.
Ljósmynd/Einar Guðlaugsson
Flakið Björgunarmenn við rjúkandi flak Leifs Eiríkssonar. Ótrúlegt þótti að fólk skyldi komast lífs af úr slysinu.