Morgunblaðið - 10.12.2006, Blaðsíða 36

Þjóðmál
36 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
V
aldimar Kristinsson, við-
skiptafræðingur og
landfræðingur, hefur
horft á Ísland í hálfa öld
með þróun byggðar,
samgangna, virkjana og stóriðju í
huga og sett fram kenningar um
þessi efni á opinberum vettvangi
lengur og með víðtækari hætti en
flestir aðrir. Árið 1958 skrifaði hann
merka grein í Frjálsa verzlun um
„Jafnvægi í byggð landsins og fjölgun
þjóðarinnar“, þar sem hann setti
fram kenningar og spár um fram-
vindu í þeim efnum. Dagblaðinu Tím-
anum leizt svo vel á kenningar Valdi-
mars, að blaðið tók hugmyndir hans
traustataki án þess að geta heimilda.
Þótt Valdimar hafi ekki snúið baki
við hugmyndum sínum, hefur hann
samt breytt afstöðu sinni í ljósi
breyttra aðstæðna og stöðu mála í
samtímanum.
Valdimar er forvitnilegur maður
og hefur haft frjóar hugmyndir um
byggðamál í áranna rás. Upphafið að
áhuga hans má rekja allt aftur til
námsáranna en þá skrifaði hann loka-
ritgerð í viðskiptafræðinni um „Er-
lent fjármagn á Íslandi“.
Valdimar setti opinberlega fram í
fyrirlestri, sem hann hélt í Sjálfstæð-
ishúsinu í kringum 1960, kenningar
um byggðakjarna sem þungamiðju í
nýrri landsbyggðarpólitík. Um Valdi-
mar má segja, að hann hafi verið einn
þeirra sem börðust fyrir stórvirkj-
unum og stóriðju í anda hugsjóna
Einars Benediktssonar.
Valdimar Kristinsson er fæddur
árið 1929 í Reykjavík, útskrifaðist
1954 í viðskiptafræði og í landafræði
1955 frá Háskóla Íslands og stundaði
nám í hagrænni landafræði við Col-
umbia-háskóla í New York í einn vet-
ur. Þegar heim kom var stofnun
Seðlabankans í burðarliðnum og hóf
Valdimar störf við bankann, varð rit-
stjóri Fjármálatíðinda 1962 og ann-
aðist útgáfumál bankans. Í Fjármála-
tíðindum birti hann greinar um
hugðarefni sín, s.s. „Þróunarsvæði
árið 1963“ og „Borgir og byggða-
jafnvægi!“ sem birtist í sama riti
1973, áratug síðar.
„Jafnvægi í byggð landsins er hag-
ræn og pólitísk hugmynd og baráttu-
mál, sem hefur verið ríkt í daglegri og
pólitískri umræðu manna lungann úr
síðustu öld og allt fram á þennan dag.
Venjuleg merking þessara orða er að
á suðvesturhorni landsins, einkum á
höfuðborgarsvæðinu, búi of stór hluti
þjóðarinnar. Á hinn bóginn þurfi að
fjölga í öðrum landshlutum, einkum á
Norður- og Austurlandi.“
Í grein sinni í Frjálsri verzlun
bendir Valdimar samt á, að „Menn
verða þó að gera sér ljóst, að margir
myndu einmitt kalla það „jafnvægi í
byggðinni“, ef hún dreifðist þannig að
allir landsmenn hefðu næga atvinnu
og sem jöfnust tækifæri til að nýta
starfskrafta sína.“
Skrif Valdimars eru af fræðilegum
toga og byggðar á rannsóknum hans.
Hann er ekki prédikari. Liður í kenn-
ingum Valdimars var að efla þyrfti
byggðakjarna og atvinnusvæði með
því að virkja fallvötn og stóra fossa,
sem þótti ekki goðgá að nefna fyrir
hálfri öld, og koma á legg stóriðju til
að auka atvinnumöguleika almenn-
ings þar sem efla þyrfti byggð og
koma þannig á „jafnvægi í byggð
landsins“.
„Ég er nú hræddur um, að það
myndi ekki falla í kramið að virkja
þessa fossa, nú þegar náttúruvernd-
arsjónarmið eru jafnofarlega á baugi
og raun ber vitni!,“ segir Valdimar
hlæjandi. „Þessi hugmynd ber merki
síns tíma.“ Hann nefnir sem dæmi, að
í samtölum við vísindamenn hefði
borið á góma að vel mætti virkja Gull-
foss og ummerkja þess yrði ekki vart
nema síðla vetrar. Í þessu sambandi
má t.d. nefna, að Niagara-fossar eru
eitthvert vinsælasta náttúrufyrirbæri
í Bandaríkjunum þrátt fyrir að foss-
inn sé virkjaður með gífurlegum
pípulögnum. Sjálfur nýtur fossinn sín
í allri sinni dýrð.
Byggðajafnvægi þrungið
tilfinningasemi og sérhags-
munum
Í grein sinni frá 1958 segir hann að
„flestir landsmenn geta fallizt á, að
hið mikla tal um jafnvægisleysi í
byggðinni eigi nokkurn rétt á sér, en
vafalaust er það blandað tilfinn-
ingasemi og jafnvel sérhagsmunabar-
áttu, sem ekki getur samrýmzt því
takmarki að gera veg þjóðarinnar
sem mestan og beztan á hverjum
tíma, í efnahags- og menningar-
málum“.
„Ég stend í aðalatriðum við kenn-
ingar mínar um landsbyggðarpólitík-
ina. Þó er ég núna kominn með efa-
semdir um, að það eigi að ganga
lengra varðandi frekari byggingu ál-
vera á Íslandi. Ég hygg að bráðum
verði nóg komið af þeirri tegund iðn-
aðar“, segir Valdimar.
„Ég gerði mér vonir um sem mesta
fjölbreytni í uppbyggingu atvinnu-
veganna og ég veit að Landsvirkjun
lagði sig fram um að fá hingað stór-
iðnað af ýmsu tagi, en þessar til-
raunir gengu ekki vel.“
Í skrifum sínum leggur hann sér-
staka áherzlu á mikilvægi fárra en
öflugra byggðakjarna, einkum
Reykjavíkur og nágrennis, Akureyr-
ar og Austurlands, þar sem „Frum-
rannsóknir benda til að á Austurlandi
megi koma upp gríðarstóru vatns-
orkuveri, sem getur orðið undirstaða
mikils iðnaðar.“ (Fjármálatíðindi. 2.
hefti 1973).
Valdimar Kristinsson leggur ríka
áherzlu á öflugar samgöngur í hug-
myndum sínum um eflingu byggðar á
Íslandi, þær séu forsenda byggða- og
atvinnuþróunar, t.d. hringveg um
landið og vegabætur á borð við brú
yfir Hvalfjörð.
Í greinum Valdimars eru ótal hug-
myndir sem virðast langt á undan
sinni samtíð. Í vangaveltum um það
hvort höfuðborgarsvæðið eigi að vera
eini vaxtarpunkturinn eða hvort við
gætum valið og ákveðið aðra staði til
mótvægis, nefnir hann eftirfarandi
hugsun sem hlotið hefur talsverðan
hljómgrunn á undanförnum árum:
Dreifing valdsins -
þjóðríki eða borgríki?
„Í þessu erfiða máli geta hugmynd-
irnar um verulega eflingu sveitarfé-
laga og landshlutasamtaka þeirra
komið að miklu gagni. Stóraukin fjár-
ráð og verkefni sveitarfélaganna
munu stuðla að dreifingu valdsins um
landið, en ríkisbáknið á einmitt ekki
óverulegan þátt í því hvernig allir
landsmenn verða stöðugt að leita til
Reykjavíkur. Einfaldari og nærtæk-
ari stjórnsýsla mun leysa margt úr
böndum og hvetja nýtt fólk til dáða“.
(Fjármálatíðindi 1973)
Til gamans má nefna hér, að árið
1968 skrifaði Valdimar grein í Suður-
land, „Þéttbýli í dreifbýli – Ölf-
usborg“, þar sem hann fjallar í
grundvallaratriðum um raunveru-
leika dagsins í dag með því sem er
kallað Árborgarsvæðið tengingu Sel-
foss, Hveragerðis, Stokkseyrar, Eyr-
arbakka og Þorlákshafnar og nær-
liggjandi sveita með vegalagningu og
brú yfir Ölfusárósa.
Í helztu greinum þínum um jafn-
vægi í byggð landsins og fjölgun þjóð-
arinnar spáir þú um íbúaþróunina og
hvar megi helzt vænta mestrar fjölg-
unar?
„Já, í kringum 1960 bentu fram-
reiknaðar tölur til þess að íbúafjöldi
landsins næði a.m.k. 350 þúsundum
um aldamótin. Raunin varð sú að ekki
náðust 300 þúsundir. Þarna hefði get-
að munað íbúafjölda stæðilegrar
borgar. Í þessu ljósi var farið að huga
að dreifingu byggðarinnar og æski-
legri þróun næstu áratugi. Fyrsta
greinin eftir mig um þessi mál er
fyrrnefnd grein, sem birtist í Frjálsri
verslun 1958. Henni var tekið svo vel
að Tíminn og Morgunblaðið voru
sammála, sem ekki var algengt á
þeim árum.
Á eftir fylgdu rabbfundir í ýmsum
félögum og víðar með sömu und-
irtektum“, segir Valdimar, „þangað
til Sauðkrækingur nokkur stóð upp á
einum fundanna og sagði að ef hans
sveitungar þyrftu að sækja einhverja
þjónustu til Akureyrar þá gætu þeir
alveg eins farið til Reykjavíkur. Í
þessari einu setningu fólst almenn af-
staða landsbyggðarinnar. Enginn
staður mátti rísa öðrum hærra og því
fór sem fór. Um þetta mætti nefna
ótal dæmi svo sem frá Austurlandi
þar sem sagt var að kauptúnin kæmu
sér ekki saman um neitt nema eitt og
það var að vera á móti Egilsstöðum.
Fólk hefur þó haft eina afsökun en
það eru erfiðleikar í samgöngu-
málum. Lykill að árangri í dag eru
því stórstígar vegabætur ef borgríkið
á ekki endanlega að taka þjóðríkið yf-
ir. En sveitarfélög þurfa einnig að
sameinast víða til þess að ráða við
þjónustukröfur samtímans og þá með
lagaboði ef næst ekki saman öðru-
vísi“.
Vegakerfið: Spurning um líf
og dauða byggðarlaga
Það kom fram snemma í hug-
myndum þínum um byggðamál á Ís-
landi, að efla þyrfti samgöngur og
stefna að hringvegi um landið til að
tengja byggðir og skapa grundvöll at-
vinnulífsins. Hafa sjónarmið þín
breytzt eitthvað í þessum efnum?
„Nei, alls ekki og núna er um fátt
meira rætt í þjóðfélaginu en sam-
göngur og vegakerfið. Nú er þetta
ekki eingöngu spurning um líf eða
dauða einstakra byggðarlaga heldur
líka mannfólksins hvar sem það býr
eftir að risakerrur fóru að þeytast um
vanbúna vegina og hraðinn í umferð-
inni jókst verulega með bundnu slit-
lagi.
Greiðfærir hálendisvegir hafa
meðal annars verið ræddir en nú
virðist andinn vera orðinn sá að
leggja eigi alla áherslu á byggðaveg-
ina. Óskirnar og kröfurnar virðast því
orðnar þær að stefna eigi að byltingu
á þessu sviði á næstu árum og áratug-
um. Þetta felur í sér lagningu fjög-
urra akreina vegar frá Hafnarfirði og
alla leið að Flugstöð Leifs Eiríks-
sonar, frá Rauðavatni og austur fyrir
Hvolsvöll og frá Sundabraut um Kjal-
arnes og tvenn Hvalfjarðargöng og
síðan framhjá Akranesi og upp fyrir
Borgarnes.
Meðan á þessum stórvirkjum
stendur verði jafnframt unnið að
breikkun og styrkingu allrar leið-
arinnar til Akureyrar á þann veg að
hún verði líka fjögurra akreina, enda
ætlunin að þannig verði allur hring-
vegurinn í framtíðinni.“
En hvað um afskekktari byggð-
arlög, eins og Vestfirði?
„Ekki má gleyma Vestfirðingum
sem þurfa að fá hringveg sem verði
greiðfær allt árið. Draumurinn er síð-
an sá að um allt þetta kerfi aki meng-
unarlaus farartæki á innlendri orku
og á ásættanlegum hraða. Leita þarf
allra leiða til fjármögnunar á þessum
miklu framkvæmdum, sumt yrði í
einkaframkvæmd og greitt af ríkinu
með skuggagjöldum af umferðinni,
t.d. í 20–30 ár eftir umferðarmagninu,
en vegfarendur greiði ekki vegtolla.“
Þú ert að tala um gífurlega fjár-
festingu. Höfum við efni á þessu?
„Já, ætli einhverjum lesendum sé
ekki farið að blöskra og spyrja, borg-
ar þetta sig? Mitt svar er já, þetta á
svo sannarlega eftir að borga sig, ef
allt er tekið með í reikninginn. Fyrst
ber að nefna öryggið á vegunum. Þá
geta einnig margfalt fleiri notið
landsins og leitað í góða veðrið.
Áhrifin á byggðirnar yrðu þó mest
og þjónustustig viðunandi þegar
styttri tími og aukið öryggi fylgdi því
að bregða sér á milli staða. Mikilvæg-
asta breytingin gæti þó orðið sú að
hamla gegn því að borgríkið Reykja-
vík yfirtaki allt þjóðfélagið með þeirri
einsleitni og áhættu sem því fylgir.
Nú þarf t.d. ekki nema árekstur í
Ártúnsbrekku til þess að borgin lok-
ist að mestu frá landinu. Lóðaskort-
urinn á höfuðborgarsvæðinu er talinn
eitt mesta vandamálið þar og í því
sambandi er horft jafnt út til hafs
sem upp til heiða. Stórbætt vegakerfi
mun eiga drjúgan þátt í að leysa þann
vanda um leið og létt er á vaxandi
umferðarþunga. Reynslan sýnir að
fjöldi fólks vill búa í minni bæjum
sem bjóða upp á alla almenna þjón-
ustu og fjölbreytta atvinnu, en hafa
þó borgina í seilingarfjarlægð bæði
fyrir sérhæfða þjónustu og störf og
um leið styrkist landsbyggðin.
Svo dæmi séu tekin þá munu áhrif-
in ná um allt Vesturland og bæta að-
gengi Vestfirðinga og Norðlendinga
að höfuðborginni. Einnig má nefna
kostina fyrir orlofshúsafólkið þar sem
ferðum þess á veturna mun þá fjölga.
Einn þröskuldur stendur þó í vegi.
Hvers vegna skyldu Hvalfjaðargöng,
þótt tvöfölduð verði, og Vaðlaheið-
argöng verða einu gjaldskyldu um-
ferðarmannvirki landsins? Fyrir
bragðið nýtast þau ekki sem skyldi og
hafa ekki full áhrif á byggðaþróunina.
Þar ættu skuggagjöldin einnig að
taka við í stað vegtolla.“
Ál – og fok landsins
út í veður og vind
Snemma á síðustu öld vaknaði um-
ræða um nýtingu orkulindanna og þá
mátti ekki muna miklu að við bættist
ný stoð við atvinnulífið?
„Landnámsmenn komu að
ósnortnu landi en helstu kostir þess
ruku nokkuð fljótlega út í veður og
vind með búsetunni og kólnandi lofts-
lag bættist síðar við,“ segir Valdimar.
„Það var ekki fyrr en um næstsíðustu
aldamót sem tæknin leiddi af sér
byltingu í fiskveiðum og vinnslu sem
gjörbreytti þjóðfélaginu.“
En hann minnir á athyglisverða
Þegar komin eru milljón tonn af áli
- er nóg komið af einsleitninni
Valdimar Kristinsson, viðskipta- og landfræð-
ingur, setti á árunum áður fram athyglisverðar
hugmyndir um þróun byggðar á Íslandi, fjölgun
þjóðarinnar, samgöngur og ekki síst um stór-
virkjanir og stóriðju. Halldór Halldórsson leit við
hjá þessum fyrrverandi starfsmanni Seðlabank-
ans, og forvitnaðist um sýn hans þá og nú.
Morgunblaðið/RAX
Áherslur Valdimar Kristinsson hefur lagt áherslu á mikilvægi fárra en öfl-
ugra byggðakjarna, einkum Reykjavíkur og nágrennis, Akureyrar og
Austurlands.