Andvari - 01.06.1963, Síða 119

ANDVARI
ÁIIRIF KENNINGA I. P. PAVLOFFS Á SOVÉZKA SÁLARFRÆÐI
117
sem stangast á við efnishyggju-einhyggju
sovézkrar heimspeki yfirleitt og við sí-
endurteknar fullyrðingar sovézkra sál-
fræðinga, að „hrein hugsun" sé ekki til.
í öðru orðinu fullyrða þeir, að hún sé
til, í hinu neita þeir, að hún sé til, segja
aðeins, að hugtakið sé óskýrgreinanlegt
án beranda síns, orðsins.
„Annað merkjakerfið er sértekin hugs-
un“ (Bykoff, op. cit. bls. 12). „Hugsun
er ekkert annað en assosíasjónir, fyrst
einfaldar, í tengslum við ytri hluti, en
síðan keðja assósíasjóna, þ. e. a. s. sér-
hver lítil fyrsta assósíasjón er upphaf að
fæðingu hugsunar" (Pavloff, sjá Rúdik,
Sálarfræði, bls. 166).
Þessar assósíasjónir eru síðan sérteknar
með hjálp annars merkjakerfisins og á
þann hátt er fundin skýrgreining á mann-
legri hugsun sem gagnkvæmum tengsl-
um fyrra og annars merkjakerfisins, sem
endurspeglun á afstöðu hluta sín á milli,
á eðli þeirra. „Hugsunarferlin," segir Rú-
binstejn, „eru fyrst og fremst greining og
tenging þess, sem greiningin leiðir í Ijós,
hún er einnig sértenging og alhæfing,
sem af þeim leiðir. Löggengi þessara ferla
í gagnkvæmum tengslum hverra við önn-
ur eru innri grundvallarlögmál hugsun-
arinnar". (Rúbínstejn, „Um hugsunina",
hls. 28).
Merkjakenningin gagnrýnd.
Pavloff kallar orðið merki merkjanna,
eða merki um merki. Þetta virðist eiga að
skilja svo, að skilyrðisbundið áreiti sé
nokkurs konar merki urn skilyrðislaust
áreiti, en orðið sé merki um skilyrðis-
hundið áreiti. Þessi síðasttöldu merki hafa
skapað ákveðið kerfi taugaviðbragða í
heilanum, sem er annað merkjakerfið, en
það er jafnframt skýrgreint sem sértekin
hugsun. Merking orða er og skýrð með
því, að orðið komi í staðinn fyrir áreiti,
sem gefur því merkingu. Merking er
ákveðin tengsl milli merkis og samsvar-
andi viðbragðs líkamans. (Hér sjáum við
tengsl Pavloffismans við behaviorisma og
pragmatisma). En afleiðingin af þessu
verður sú, að það gleymist, að orð eru
til þess að tjá öðrum hugsun sína. Héi
er um að ræða andmentalistíska lausn á
þessu vandamáli. En með þessu er í raun-
inni ekki gefin nein skýrgreining á hug-
takinu merking. Við þetta bætist, að
merking orðs og hugtak eru aðskiljanleg
fyrirbrigði. Hugtök eru þá til einhvers
staðar í heimi hugmyndanna, en fá á
sig efnisform í orðum.
Notkun orðsins „merki" (signal) í
merkingunni „staðgengill áreitis" er mjög
vafasöm. í merkingarfræði (semantík)
hefur orðið allt aðra merkingu. Það tákn-
ar þar ákveðinn efnishlut, sem á grund-
velli samkomulags í ákveðinn hóp manna
kemur í staðinn fyrir ákveðna hugsun
eða skipun, sagða í orðum: Umferða-
merki, götuvitar o. s. frv
Hugtakið „merki" er því fyrst og fremst
málfræðilegt (semantískt) íðorð, og hef-
ur málfræðilega merkingu en ekki físíó-
lógíska. Kenning Pavloffs skýrgreinir
orðið sem merki merkjanna. En merki
hvaða merkja? Merki um skilyrðisbundið
áreiti. Það er merki, sem hefur í för
með sér skilyrðisbundið viðbragð við
ákveðnar aðstæður bæði hjá mönnum og
dýrum. Þannig hljóðar svarið. En koma
slík áreiti oft fyrir í þjóðfélagslegu sam-
lífi manna? Það er mjög vafasamt. Eru
þau áreiti, sem orðið er staðgengill fyrir,
nokkuð sérstæð fyrir manninn? Nei, þau
eru sömu áreitin og notuð eru við til-
raunir á hundum. Er þá í rauninni nokk-
ur mismunur á fyrra og öðru merkja-
kerfinu, sem gerir það síðarnefnda sér-
eiginlegt mönnum? Það verður varla séð.
Mannlegt mál og hugsun reynast þá að