Andvari - 01.06.1966, Qupperneq 33

ANDVARI
ÓLAFUR THORS
31
Samkvæmt henni skyldi stofnun lýðveldis heimil með samþykki eins þings
og samþykkt meirihluta allra kosningabærra manna í landinu við leynilega at-
kvæðagreiðslu. Afskipti Bandaríkjamanna, sem voru rökstudd með því, að ein-
hliða ákvarðanir íslendinga fyrir áramótin 1943 gætu vegna veru Bandaríkjaliðs
á íslandi bakað þeim tjón annars staðar, urðu til truflunar og misskilnings hér.
Engu að síður leiddu þau til fyrirfram viðurkenningar Bandaríkjastjórnar á
einhliða ákvörðunum íslendinga eftir árslok 1943 og hindruðu ekki samþykkt
stjómskipunarlaganna 16. desember 1942, sem síðar urðu formlegur grund-
völlur lýðveldisstofnunarinnar 1944. En það þóf, sem af þessu spratt, var í senn
tímafrekt og skapaði gmndvöll til tortryggni og ásakana urn óvarlega meðferð
sjálfstæðismálsins, sem Framsóknarmenn hófu þá þegar og aðrir tóku síðar undir.
Eins og raun bar vitni tókst, þrátt fyrir allar ásakanir, að þoka sjálfstæðis-
málinu verulega áleiðis. Hins vegar reyndist, þegar fram á árið kom, ómögulegt
að framfylgja gerðardómslögunum, og voru þau þess vegna úr gildi felld. Verð-
lag fór og mjög hækkandi þessi misseri, enda var óspart alið á því af Framsóknar-
mönnum, að alger upplausn í efnahagsmálum hefði leitt af brotthvarfi Fram-
sóknar úr ríkisstjóm þá um vorið vegna samþykktar á kjördæmahreytingunni.
Dró ekki úr þeirn ásökunum við ákvörðun Ingólfs Jónssonar, sem Ólafur Thors
hafði fengið úrslitaráð í þeim efnum, þá um haustið, að rétta hlut bænda í
verðlagsmálum frá því, sem áður hafði verið, en þar af spratt auðvitað ný kaup-
hækkun til launþega vegna vísitöluhækkunar.
Að afloknum haustkosningunum 1942 var Alþingi stefnt til fundar hinn
14. nóvember 1942, og sagði stjóm Ólafs Thors af sér hinn sama dag. Treglega
gekk um stjórnarmyndun í staðinn. Var reynt hvorttveggja: Allra flokka stjórn
og svokölluð vinstri stjórn, þ. e. samvinna Framsóknarflokks, Alþýðuflokks og
Sósíalistaflokks. Hvorugt tókst. Fór þá Sveinn Björnsson ríkisstjóri að ókyrrast,
aðvaraði flokkana um, að hann mundi reyna aðrar leiðir til myndunar nýrrar
stjórnar, og gerði hann það hinn 16. desember 1942. Sjálfstæðismenn reyndu
fram á síðustu stundu að koma á þingræðisstjórn og vöruðu ríkisstjóra alvarlega
við rnyndun utanþingsstjómar, en hann fór sínu frarn.
Forsætisráðherra hinnar nýju stjómar, dr. Bjöm Þórðarson, lýsti hinn sama
dag, hinn 16. desember, aðdraganda að stjórnarmynduninni svo:
„Eins og yður er kunnugt, hefur hið háa Alþingi reynt, að því er virðist
til þrautar sem stendur, að mynda stjórn, er fyrirfram hefði stuðning Alþingis.
Með því að þetta hefur ekki tekizt, þá hefur herra ríkisstjórinn farið þá leið
að skipa menn í ráðuneyti án atbeina Alþingis. Nú hef ég og samstarfsmenn
mínir í hinu nýja ráðuneyti tekizt þennan vanda á hendur.“