Andvari - 01.01.1999, Side 94

92
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
og þær birtast í ræðum hans og ritgerðum. í fyrsta lagi var hann einlægur
fylgismaður frjálsrar samkeppni og einstaklingsfrelsis, sem hann varði af
þrótti gegn ásókn stjórnlyndis eftir lok fyrri heimsstyrjaldar. Málsvörn Jóns
fyrir frjálsri samkeppni þykir sjálfsagt ekkert sérstaklega frumleg nú á tím-
um þegar viðskiptahöft, samvinnustefna og ríkisrekstur eiga sér formæl-
endur fáa í stjórnmálum eða efnahagslífi, en staðan var allt önnur á þriðja
áratugnum. Þá herjuðu jafnaðar- og samvinnumenn linnulaust á „braskara“
og „Grimsby-lýð“ sem, að þeirra sögn, mökuðu krókinn á kostnað alþýð-
unnar. Pví er andóf Jóns við „hjáróma rödd sósíalistans, sem bergmálar er-
lent hatursóp undirokaðs náma- og verksmiðjulýðs, er aldrei var til í þessu
landi“, eins og hann lýsti eitt sinn skoðunum Jónasar frá Hriflu,43 eitt af
grundvallarstefum í pólitískum málflutningi Jóns Þorlákssonar.
Jón byggir hugmyndir sínar um hinn frjálsa markað, eða það sem hann
nefndi „heilbrigða efnahagsstarfsemi“, á því grundvallarlögmáli að enginn
geti bætt sinn eigin hag öðru vísi en með því að fullnægja þörfum annarra -
þ. e. a. s. einungis með því að framleiða eitthvað sem maður þarfnast ekki
sjálfur, en aðrir sækjast eftir að eignast, geta menn orðið ríkir. Hann segir
þó lögmálið gilda því aðeins að bæði framleiðsla og viðskipti séu sem frjáls-
ust, enda draga allar hindranir í efnahagslífinu úr myndun og dreifingu nyt-
samra gæða. Jón mótmælti líka harðlega fullyrðingum andstæðinganna um
að frjáls samkeppni líktist helst skipulagslausum áflogum, „þar sem hver
keppendanna reynir að rífa annan niður, bregða fyrir hann fætinum leynt
eða ljóst.“ Alveg eins og í íþróttakappleikjum verða leikmenn í keppni
efnahagslífsins að lúta leikreglum, þ. e. lögum samfélagsins, og eins og í
annarri keppni felst hagur neytenda á frjálsum markaði í sigurvilja kepp-
endanna. Velgengni kaupmanna á frjálsum markaði byggist á því að „selja
sem besta vöru fyrir sem lægst verð,“ en til þess að ná því marki verða þeir
„að afla sér sem bestrar þekkingar á atvinnugrein sinni . . . gjöra sem best
innkaup, fá sem ódýrastan flutning og hafa tilkostnað við rekstur verslunar
sinnar á alla lund sem minnstan.“ Það sem rekur kaupmanninn áfram í
þessu starfi er áhuginn á að efla sinn eigin hag, eiginhagsmunahvötin eins
og Jón nefnir eigingirnina, og það er hún en ekki umhyggjan fyrir öðrum
sem kemur samfélaginu á hreyfingu. En í ríki hins frjálsa markaðar um-
breytist eigingirni einstaklingsins sjálfkrafa í almannahag, vegna þess að
þar verður sá ofaná í samkeppninni sem fullnægir best þörfum viðskipta-
vinanna og bætir með því hvort tveggja í senn, sinn eigin hag og hag við-
skiptavinanna. Jón hafði heldur ekki sömu áhyggjur og Jónas frá Hriflu af
því að frjáls samkeppni leiddi til örbirgðar launþega, af því „að hinn blóm-
legi atvinnuvegur greiðir alltaf hlutfallslega hátt kaup“. Þetta gerist, fullyrti
hann, bæði vegna þess að vel rekin fyrirtæki hafa bolmagn til að launa
verkafólki sínu ríkulega, og vegna þess að eigendur þeirra skilja að góð