Andvari - 01.01.1999, Blaðsíða 149

ANDVARI
ENDURFÆÐING HARMLEIKS
147
Ég veit það ekki, svaraði móðir mín eins og spurningunni væri beint til hennar.
Af þessu fann amma að hún var ekki lengur til fyrir manninum sínum en móðir
mín fann að hún var hvorki til fyrir föður sínum né móður. Systkinin létu ekki á sér
kræla. Eflaust var hún ekki heldur til fyrir þeim eða heiminum, svo hún sökk niður í
sitt eigið djúp með sama hætti og börn gera til að reyna að bjarga sér þar sjálf á sundi
í róti tilfinninganna. Þau búast ekki við neinu frá öðrum.
Það var sama hvað móðir mín sagði margoft frá þessu, liturinn virtist hverfa úr
augunum og maður sogaðist í fylgd með henni í einsemd og tóm varnarleysis sem
engum nema foreldrum er lagið að gróðursetja í tilfinningalíf barna sinna. Þau virð-
ast gera þetta ósjálfrátt, af eðlihvöt fremur en ráðnum hug, og svo virðist sem eðlileg-
ur gangur lífsins sé óhugsandi án þess. (146-47)
Nú kann það sem hér hefur verið nefnt sjónarhorn lífsins að fæða af sér
harmleik. í umræddri skáldævisögu Guðbergs öðlast lesandi líka tækifæri
til að horfast í augu við bág tilvistarskilyrði í frásögn af uppvexti og lífsbar-
áttu föður hans og móður. En í stað þess að vekja tíma- og staðbundna
samúð lesandans og fá hann eða hana til að hugsa í dúrnum: „Hvílíkt órétt-
læti hefur almúgafólk á íslandi mátt þola á fyrri hluta 20. aldar!“ vekur
Guðbergur lesandann - í víðu samhengi - til vitundar um mannlega nátt-
úru og það bergmál lífsins sem nema má í skynleysi hennar og grimmd. í
kjölfar slíkrar hugsunar verður þörf fólks fyrir manngerð lögmál ekki að-
eins áþreifanleg, heldur hefur vandi og víðátta mannlegrar tilvistar tekið
við. Maðurinn í húsinu - hann sem hefur ekki aðeins skapað sér gjörólík
lífsskilyrði og lifað löngum stundum víðsfjarri hraunbreiðunni og þorpi
æsku sinnar, heldur gert sjónarhorn lífsins aftur og aftur að viðfangsefni
sínu í skáldskap - hefur þetta að segja um vonir manns í lífinu: „Maður get-
ur aðeins gert sér vonir um að ráða við störf sín; næstum allt annað er óvið-
ráðanlegt“ (93).
dulmagn bernskunnar
I frásögn af föður sínum og móður vill maðurinn í húsinu nálgast sköpun í
ætt við sannleika, það sem er nokkurn veginn rétt, tilfinningalega séð, hvað
hann sjálfan varðar. Til þess man hann eftir dulmagni bernskunnar, þessu
ástandi í innra lífinu sem einkennist í hans huga af leik um jafna tilveru
fyllingar og tóms. Þegar hann var barn fannst honum
miklu leyndardómsfyllra og skemmtilegra að sitja undir vegg og finna hvernig þurr
sandur í krepptum hnefa streymir kitlandi um lófann og fingurna, stöðugt meira eftir
því sem hann tæmist og rennslið streymir hraðar út við handarjaðarinn og virðist fylla
um leið hnefann af tómleika. Ég fann í þessum einfalda leik vitneskju um jafna til-
veru fyllingar og tómsins, það að tómið er líka fylling, en auðvitað bara á sinn sér-
staka hátt. í þessu felst jafnvægi og hliðstæða efnis og efnisleysis, hins áþreifanlega og
þess sem er ekki hægt að snerta nema með hugsun og skynjun - þetta er samruni