Andvari - 01.01.1999, Qupperneq 98

96
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
Eins og við var að búast snerist Jón Þorláksson, sem látið hafði af þing-
mennsku fyrir kosningarnar 1934 og formennsku í Sjálfstæðisflokknum
skömmu áður en afurðasölulögin komu til afgreiðslu á Alþingi, öndverður
gegn frumvarpinu um skipulagningu mjólkursölu. Sem borgarstjóri
Reykjavíkur varði hann hagsmuni neytenda í höfuðborginni, þótt af mál-
flutningi hans í borgarstjórn megi ráða að afstaða hans til málsins hafi ráð-
ist fremur af hagsmunum mjólkurframleiðenda innan borgarmarkanna en
skilyrðislausri vörn fyrir markaðsfrelsi.66 Hann hafði áður gert slæma stöðu
landbúnaðar og lágt verð landbúnaðarvara í útflutningi að umtalsefni, en
þá vildi hann helst leysa vandamál þessa annars af tveimur mikilvægustu
atvinnuvegum þjóðarinnar með aukningu „framleiðslunnar með bættum
vinnubrögðum, byggðum á skynsamlegri aukningu stofnfjármunanna“ og
með því að tengja landbúnaðarsvæðin við markaðinn í Reykjavík með
járnbrautum.67 Sú lausn á vanda landbúnaðarins féll vitanlega betur að lífs-
sýn Jóns Þorlákssonar en miðstýrt kerfi verðlagningar og höft á frjálsri sölu
mjólkur og sláturafurða.
En hvað má þá ráða af tvíbentri afstöðu Sjálfstæðisflokksins til afurða-
sölu landbúnaðarvara? í fyrsta lagi er greinilegt að meirihluti þingmanna
flokksins var reiðubúinn að fórna hugsjóninni um hinn frjálsa markað þeg-
ar hún þótti ógna hagsmunum kjósendanna. Það sem vekur þó sérstaka at-
hygli í þessum efnum er hversu lítið stuðningsmenn markaðsfrelsis höfðu
sig frammi í þingumræðum, en í stað þess að ræða kosti og galla mark-
aðsbúskapar í landbúnaði var mestu púðri eytt í tæknilegar útfærslur kerf-
isins og hagsmunagæslu einstakra kjördæma.68 í öðru lagi sýnir stuðningur
meirihluta þingmanna Sjálfstæðisflokksins við skipulagningu á sölu land-
búnaðarvara að stuðningur flokksins við frelsi markaðarins var ekki jafn
eindreginn og fyrsti formaður hans vildi. í þessu einstaka en þó mikilvæga
máli gekk hluti flokksmanna í berhögg við þá skilgreiningu á hugsjónum
hins frjálslynda íhaldsflokks sem Jón Þorláksson hafði sett fram í ræðum
sínum og ritgerðum á þriðja áratugnum. Má af því ráða að ekki hafi ríkt
full málefnaleg samstaða um stefnu hans á fyrstu árum kreppunnar. And-
stæðingar Jóns í pólitík hafa lengi gert því skóna að hann hafi horfið úr
pólitík „kalinn á hjarta“, eða að hann hafi séð sér þann kost vænstan að
hverfa úr þingflokknum þegar „nýir menn og nýir siðir [ruddu] sér til rúms
í flokknum.“69 Jón vísaði slíkum orðrómi ákveðið til föðurhúsanna og
kenndi heilsuleysi sínu og önnum í starfi sem borgarstjóri um hvarf sitt úr
landsmálapólitíkinni.70 Engar heimildir benda til þess að þar hafi Jón talað
gegn betri vitund, enda lést hann aðeins 58 ára að aldri í mars árið 1935.
Hver sem ástæðan var fyrir hvarfi Jóns Þorlákssonar úr landsmálapólitík-
inni vorið 1934 er ljóst að um miðjan fjórða áratuginn var trúin á frjálsa
samkeppni alls ekki sú kjölfesta í stefnumótun Sjálfstæðisflokksins sem