Andvari - 01.01.1999, Blaðsíða 119

ANDVARI
HVAÐ ER RÓMANTÍK?
117
Ekki er ástæða til að finna að athugunum Þorleifs, enda eru þær vel rök-
studdar, en hitt hlýtur að vekja nokkra umhugsun að samkvæmt þeim
stendur það skáld sem menn telja besta og kannski eina fulltrúa rómantísks
kveðskapar hér á landi utan meginskeiðs íslenskrar rómantíkur (1830-
1880), - og má það þykja nokkuð sérkennilegt. Þá tilhögun mætti þó
kannski réttlæta með því að benda á að rómantískur kveðskapur Bjarna
hafi ekki haft nein afgerandi áhrif á íslenska ljóðagerð, a.m.k. ekki fyrr en
á fjórða og fimmta áratug aldarinnar: «Bjarni er eins og leiftur í okkar bók-
menntum, skært og fagurt, sem hverfur eins og það kom,» sagði Gestur
Pálsson í yfirlitsgrein sinni um íslenskar bókmenntir frá 1889.47
Ollu erfiðara er að útskýra það sjónarmið margra fræðimanna að helsta
skáld okkar frá meginskeiði rómantíkur, Jónas Hallgrímsson, sé ekki svo
ýkja rómantískt þegar á allt er litið. í ritgerð frá 1945 sagði Einar Ólafur
Sveinsson að rómantíkin hafi að vísu verið bókmenntastefna þess tíma sem
Jónas lifði, og bætti jafnvel við: «Jónas er sjálfur kallaður annar forvígis-
maður hennar hér á landi».48 Einar Ólafur varði hins vegar stærstum hluta
Etgerðar sinnar til að afsanna eða draga í efa meint tengsl skáldsins við
þessa bókmenntastefnu, með því að lýsa viðhorfi þess til nokkurra þátta
sem eiga að einkenna rómantíkina: hins fjarlæga, rökkurs og tunglsljóss og
bláa litarins. Þegar Einar Ólafur gerði grein fyrir afstöðu Jónasar til hins
fjarlæga staldraði hann við kvæðið «ísland farsælda frón» og sagði:
En ef við athugum Gizur og Geir, Gunnar, Héðin og Njál í því kvæði vel, þá hygg ég
við verðum þess brátt vör, að umhverfis þessa menn er hjá Jónasi ekki töfraljós róm-
antísku skáldanna, heldur dagsljós, sólbirta, dæmilíkust sólbirtu Hómers. (295)
Og það fór eins fyrir öðrum rómantískum einkennum þegar Einar Ólafur
leitaði þeirra í kvæðum Jónasar: «hann leggur ekki fæð á sólskinið, þó að
það sé nytsamt, eins og rómantíska skáldið sem velur hið töfrafulla og
ónytsamlega tunglsljós,» sagði hann, og þótt blái liturinn sé að sönnu eftir-
laetislitur Jónasar hefur þessi litur allt aðra merkingu hjá honum en hjá
rómantísku skáldunum (296). í ljósi alls þessa liggur við að niðurstaða Ein-
ars Ólafs komi dálítið á óvart, fullyrðingin um að allur þorri kvæða Jónasar
standi «milli hins rómantíska leiks og þess raunsæja, svala kveðskapar»
(298). Eiginlega hefði lesandinn mátt vænta þess að Einar Ólafur sliti
skáldskap Jónasar Hallgrímssonar einfaldlega úr tengslum við rómantísku
stefnuna og leitaðist við að setja hann í nýtt samhengi. Trúlega hefðu
hvorki þýskir né danskir bókmenntasagnfræðingar vílað fyrir sér að grípa
hl hugtaksins «skáldlegs raunsæis» (Poetischer Realismus / poetisk real-
Wme) í framhaldi af slíkri bókmenntagreiningu, en það hugtak vísar einmitt
tú svipaðs samruna rómantíkur og raunsæis og Einar Ólafur lýsir og er auk