Andvari - 01.01.1999, Blaðsíða 108

106
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
fenginn að merkingu þess. Þvert á móti hefur skilningur okkar á því orðið
til í rás tímans, m.a. með hliðsjón af þeim bókmenntastefnum sem komu
síðar fram, svo sem raunsæisstefnu, nýrómantík, expressjónisma, súrreal-
isma, atómskáldskap og furðuraunsæi. Það má t.d. gera því skóna að Sig-
urður Nordal hafi fremur verið að leggja áherslu á það hve ólíkur Halldór
Laxness var hefðbundnum raunsæishöfundum fjórða áratugarins en benda
á skyldleika hans við Benedikt Gröndal þegar hann kallaði hann «róm-
antískt skáld».
í þessu samhengi ber einnig að gæta þess að sýn okkar til einstakra
skálda er undirorpin stöðugum breytingum. Um leið og við berumst áfram
með straumi tímans drögum við þau skáld fyrri alda á eftir okkur sem við
viljum síst vera án; túlkum þau á nýjan leik og reynum jafnvel að fella þau
inn í bókmenntakerfi okkar eigin samtíma. Á þann hátt kunna augu okkar
um síðir að opnast fyrir snemmbornum módernisma í ljóðagerð Jónasar
Hallgrímssonar eða meira að segja póstmódernisma, svo að vitnað sé í
grein Dagnýjar Kristjánsdóttur um þetta góðskáld 19. aldar.12 Einnig undir
þeim hugtökum lendir Jónas í félagsskap velmetinna tískuhöfunda 20. ald-
ar, Halldórs Laxness og Thors Vilhjálmssonar. Þetta sýnir svo ekki verður
um villst að þáttur ritskýrandans í túlkunarferlinu verður seint ofmetinn,
að bókmenntasagan er ekki bara hlutlæg og óumbreytanleg lýsing á ein-
stökum rithöfundum, samtíð þeirra og skáldverkum, heldur snýst hún ekki
síður um þá sem lesa og túlka bókmenntirnar hverju sinni, forsendur þeirra
og áhugamál. Til þess að öðlast nokkurn skilning á hugtakinu «rómantík»
virðist því nauðsynlegt að rekja þræði þess í bókmenntasögunni. Nú á dög-
um er meginuppistaðan að minnsta kosti þríþætt.
2. Þrír þættir rómantíkur
í fyrsta lagi hafa menn komið sér saman um að láta hugtakið rómantík
standa fyrir ákveðin hugmyndaleg og formleg einkenni í skáldskap, svo
sem miðaldadýrkun, einstaklingshyggju, háleitar og tilfinningaríkar nátt-
úrulýsingar, vegsömun óhefts ímyndunarafls og mynd- og táknrænan stíl. Á
síðustu áratugum hafa margir stuðst við ýtarlega greiningu bandaríska bók-
menntafræðingsins René Welleks á evrópskum skáldskap frá fyrri hluta 19.
aldar,13 en íslenskir fræðimenn hafa líka lagt á djúpið og tínt til ýmis atriði
sem eiga að auðkenna íslenska rómantík sérstaklega. Hér má minna á
greinargerð Eysteins Sigurðssonar í bók hans um Bólu-Hjálmar, þar sem
afstaða skálda til fornaldardýrkunar, ættjarðarástar, frelsiskrafna og feg-
urðardýrkunar ræður úrslitum um það hvort þau eru talin rómantísk eða