Andvari - 01.01.1999, Blaðsíða 122

120
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
Sennilega geta flestir verið sammála Kristni E. um að íslenskar bókmenntir
séu næsta fátækar að skáldskap sem á beina og ótvíræða samleið með róm-
antískum kveðskap Novalis. Pað er hins vegar ástæða til að velta því fyrir
sér hvort slíkur kveðskapur sé nærtækasta viðmiðunin þegar rætt er um ís-
lenskar bókmenntir frá tímabilinu 1830-1880.
Þýsk rómantík er að vísu afar miðlæg í evrópskri bókmenntasögu 19. ald-
ar. Hún er hin upprunalega eða eiginlega rómantík, segja margir, og þar
koma hvað skýrast fram ýmsir þeirra þátta sem greina hana frá öðrum bók-
menntastefnum. Það er líka aðallega um þennan straum rómantíkur sem
menn tala þegar þeir lýsa henni sem öfgastefnu og uppreisn gegn fræðslu-
viðleitni og skynsemistrú upplýsingarinnar og skáldskaparhugmyndum
nýklassisismans. En um leið er vert að hafa í huga að um evrópskar bók-
menntir 19. aldar runnu fleiri straumar og að margir þeirra stóðu okkur Is-
lendingum mun nær en þýsk rómantík, bæði landfræðilega og í tíma. Hér
má t.d. nefna nokkrar af þeim fjölmörgu síð- eða eftirrómantísku kvíslum
sem norrænir og þýskir bókmenntafræðingar nefna rómantisma, Bieder-
meier, skáldlegt raunsæi og ídealisma til að aðgreina þær frá hinni upp-
runalegu rómantík. Sumar þessara stefna voru óneitanlega mun hófstilltari,
raunsærri og klassískari en þýsk rómantík aldamótanna, enda var þar oft
reynt að samræma rómantíska fagurfræði borgaralegum viðhorfum. Mörg
norræn skáld 19. aldar sóttu auk þess mun meir til þeirrar klassísku fagur-
fræði sem Goethe og Schiller héldu fram en rómantískra skáldskaparhug-
mynda og því hafa norrænir bókmenntafræðingar stundum gripið til orð-
anna «norræn klassík» («nordisk klassicisme») þegar þeir lýsa verkum
þeirra.54
Einhverra hluta vegna hafa íslenskir bókmenntafræðingar sjaldan gefið
þessum straumum nokkurn gaum eða talið vert að víkja orðum sínum að
þeim, þótt bókmenntaleg greining þeirra og hugtakanotkun virðist oft
bjóða upp á slíkan samanburð.55 Þetta er kannski ekki svo einkennilegt séu
íslensk skáld 19. aldar skoðuð sem síðgotungar eða epígónar upp til hópa
og því haldið fram að þau semji verk sín í anda bókmenntastefnu sem þeg-
ar sé liðin undir lok í öðrum löndum. Að slíkum möguleika ýjaði Einar Ol-
afur Sveinsson reyndar í grein sinni «Undan og ofan af um íslenzkar bók-
menntir síðari tíma» frá 1930 (235), að öllum líkindum undir áhrifum frá
því viðhorfi Brandesar að danskar bókmenntir 19. aldar séu 30-40 árum á
eftir þróuninni í öðrum Evrópulöndum.
Þau ummæli Páls Valssonar í íslenskri bókmenntasögu III að þeir Bjarni
Thorarensen og Jónas Hallgrímsson séu «góðir fulltrúar fyrir þá megin-
strauma rómantíkur sem voru áhrifamestir í þeirra eigin samtíð» (288)
virðast hins vegar svífa í lausu lofti, a.m.k. þegar Jónas er annars vegar, því
að Páll rekur þróun evrópskrar rómantíkur ekki miklu lengra en til þess