Hugur - 01.01.1997, Blaðsíða 109

HUGUR
Smíðisgripir Rawls og Kants
107
siðaboðið sem aðleiðsluniðurstöðu af þessum dæmum.“ Af þessum
orðum mætti reyndar ráða að kenning Kants væri alls enginn smíðis-
gripur, heldur einungis fundið fé og það ekkert sérlega dýrmætt. Ég
held þó að siðakenning hans - einkum og sér í lagi í Grundlegung - sé
smíðisgripur í svipuðum skilningi og réttlætiskenning Rawls, það er
að segja endursmíð á grunnforsendum siðferðilegra athafna. Leið
Kants er sú - líkt og Halldór benti á - að líta á hversdagslegar hug-
myndir okkar um siðferðilega breytni, en í stað þess að leiða siða-
boðið með aðleiðslu af þessum dæmum, þá spyr hann hver séu
skilyrði þess að slík breytni sé möguleg. Þetta er reyndar dæmigerð
kantísk spurning. Siðfræðikenning hans í Grundlegung er skipuleg
viðleitni til að draga fram og skýra þær forsendur sem við göngum
leynt og ljóst út frá þegar við fellum dóma um siðferðisgildi athafna.
Útkoman er hátimbruð kenningasmíð og þegar upp er staðið ber
smíðisgripurinn lítinn svip af þeim raunveruleika sem efnað var til
hans úr - en engu að síður er varpað svo skýru ljósi á hann að það
glittir í gimsteininn sjálfan.
En þótt þessi forsendugreining eigi sér útgangspunkt í hverdags-
legum staðreyndum um siðferðislíf okkar - ekki sízt þeirri að við
lofum þær athafnir sem virðast vera framkvæmdar af óeigingjömum
hvötum - þá er hún á engan hátt bundin þessum staðreyndum í þeim
skilningi að hún verði felld með gagndæmum úr reynslu. Grundvallar-
kennisetningar í siðfræði Kants - lögmál frelsisins sem hann kallar
svo - eru því ekki sambærilegar við náttúrufræðilegar staðhæfingar
sem hægt er að sanna eða afsanna með vísun til reynslu heldur era þær
sambærilegar við grundvallarforsendur náttúruvísinda sem ekki verða
sannaðar þótt við hljótum að ganga út frá gildi þeirra.
Mér virðist að tengsl smíðisgrips Kants og þess siðferðilega raun-
veruleika sem hann á rætur í séu mun flóknari en tengslin á milli
kennisetninga Rawls og vestrænnar stjómskipunar. Samanburður á
þeim tengslum sem slíkum er heldur ekki vænlegasta leiðin til að bera
saman kenningar þeirra Kants og Rawls. Því þótt þeir eigi vissulega
margt sameiginlegt í aðferðafræðilegu tilliti, þá sameinast þeir ekki
síður í efninu - eða ætti ég kannski að segja í andanum? Tvö örstutt
atriði um þetta í lokin: Fyrra atriðið er að í réttlætiskenningu sinni
dregur Rawls fram kjarnann í pólitískri hefð Vesturlanda og
endursmíðar hann í hreinni mynd; í siðfræðikenningu sinni dregur