Hugur - 01.01.1997, Blaðsíða 43

HUGUR
Leikreglur og lífsgildi
41
Johns Rawls og samræðusiðfræði Þjóðverjans JUrgens Habermas. Sá
sameiginlegi þáttur sem ég vil vekja athygli á í þessum kenningum er
að báðir þessir höfundar reyna að forðast að lýsa þeim lífsgildum sem
við ættum að sækjast eftir eða þeim mannkostum sem við ættum að
leggja rækt við í því skyni að öðlast farsælt líf. Þess í stað einbeita
þeir sér, hvor á sinn hátt, að því að gera grein fyrir skilyrðum þess að
menn geti komið sér saman um sanngjarnar leikreglur í samskiptum
sínum og samfélagi. Með öðru orðalagi má segja að í stað þess að
leitast við að lýsa inntaki hins siðferðilega lífs, þá geri þeir í anda
Kants grein fyrir aðferðinni sem menn eigi að beita þegar þeir meta
réttmæti siðareglna.
Ef við lítum stuttlega á meginhugmyndina í kenningu Rawls,10 þá
hannar hann samningsstöðu undir „fávísisfeldi“ sem gerir það að
verkum að menn vita ekki hver staða þeirra sjálfra mun verða í því
samfélagi sem á að lúta leikreglunum sem þeir eru að semja um.
Segja má að þessi „galdur“ Rawls, eins og Þorsteinn Gylfason hefur
tekið til orða,* 11 knýi sáttargjörðarmenn til að lúta siðalögmálum
Kants, því að þeir geta ekki tryggt sinn eigin hag án þess að tryggja
almannahag; með því að tryggja sjálfum sér forsendur sjálfsvirðingar
tryggja þeir óhjákvæmilega öllum öðrum það sama. Það er reyndar
alveg sérstakur kantískur bragur yfir þeim tilteknu frumgæðum sem
Rawls kallar forsendur sjálfsvirðingar og ljóst er að þær fela í sér
bæði afskiptaleysi af hálfu annarra manna og aðstoð af hálfu samfél-
agsins. Með frumgæðum á Rawls við félagsleg gæði, svo sem frelsis-
réttindi, tekjur og tækifæri, og náttúruleg gæði á borð við heilsu, sem
eru mönnum nauðsynleg hver svo sem lífsáform þeirra kunna að vera.
í frjálslyndu samfélagi verða einstaklingamir að hafa svigrúm til að
lifa lífinu á ólíkan hátt, en þeir eiga samt að geta sameinazt um að
tryggja öllum frumgæði því þau em allra hagur, hvers konar lífsstfl
sem þeir kunna að kjósa sér. Þannig verður að greina frumgæðin frá
lífsgildum sem liggja tilteknum áformum manna til grundvallar, því
fmmgæðin era skilyrði þess að við getum áformað líf okkar yfirleitt
og leitað allra annarra gæða.
En þótt Rawls sé einkum þekktur fyrir sáttmálarökin fyrir kenn-
ingu sinni, þá ber ekki að skilja þau sem svo að sáttargjörðarmenn
10 A Theory ofjustice (Oxford: Oxford University Press 1971).
11 „Hvað er réttlæti?", Skírnir (1984), s. 159-222.