Hugur - 01.01.1997, Blaðsíða 101

HUGUR
Gagnrýni opinberrar skynsemi
99
leggja allt of þunga áherslu á að einstaklingurinn sé aukaforsenda í
kenningasmíðinni. En sú mannsmynd sem Rawls hefur þama í upp-
hafi er varla annað en mannsnafnið tómt, og í kenningasmíðinni allri
er mannsmyndin dregin í eins grófum dráttum og mest má verða, en
þó það skýrum til að leyfa áframhaldandi smíð kenningarinnar. Þeir
eðlisþættir mannsins einir eru tilteknir og skoðaðir sem þörf virðist á
hverju sinni til að gera sæmilega grein fyrir því samfélagi sem skipar
öndvegi í kenningunni allri.
Þótt kennisetningum þeirra Kants og Rawls beri þannig saman eru
kenningar þeirra mjög ólíkar að allri gerð og uppbyggingu og nánast
þannig að telja mætti grunnafstöðu þeirra og fmmforsendur kenninga-
smíðarinnar samhverfar, eins og kennisetningamar séu spegill þar sem
sjá megi Rawls sem spegilmynd af Kant og öfugt. Jafnvel má segja að
Rawls hafi stillt Kant á haus eins og Marx vildi gera við Hegel. Kant
skoðar og greinir skynsemi mannsins en Rawls skoðar og greinir
skynsemi samfélagsins.1
Þriðji meginmunur kenninga þeirra Kants og Rawls er fólginn í
stöðu þeirra sem kenninga meðal kenninga. Það fer ekki á milli mála
að Kant taldi sig vera að fjalla um það hvað réttur og réttlæti væri í
raun og sannleika.2 Kant ætlar þannig kennisetningum sínum sann-
1 Hér er e.t.v. vert að veita því athygli að samfélagið sem heild með, ef svo má segja,
sjálfstætt innra sköpulag sem skoða má og greina í sama skilningi og náttúru-
fyrirbæri eða manninn sjálfan, sem hlut sem er í sjálfum sér, verður varla til x
hugsun manna og heimspeki fyrr en með Hegel. Kant gefur samfélaginu því ekki
fyrirbæralega þarvist, samfélagið í kenningum hans er smíð (konstruktion) og
ævinlega skoðað undir því sjónarhomi en ekki sem eitthvað það sem liggur úti fyrir
manninum og hann sér eða nemur og skynjar með öðrum hætti. Hegel lxtur einnig á
samfélagið eða að minnsta kosti einstaka þætti þess sem smíðisgrip eða gripi. En
smíðisgripurinn eða smíðisgripimir allir, þ.e. heild samfélagsins hefur sjálfstæða
þarveru og er reyndar eins og önnur náttúra sem maðurinn sem skynsemisvera lifir
í og við með svipuðum hætti og hann lifir sem dýr eða lífvera í og við það sem
venja er að kalla náttúm.
2 Það em dálítil vandræði að þýða enska orðið „justice" yfir á þýsku og íslensku.
„Réttlæti" ber einum of mikinn keim af persónubundinni merkingu sem felst í því
að tala um réttlátan mann. Hið sama á við um „Gerechtigkeit" á þýsku. Kant notar
þetta síðasta orð einmitt um réttláta menn og einstakar réttlátar gerðir. Það er
líklega næst sanni að það sem kallað er „justice" á ensku sé hið sama og það sem
Kant kallar einfaldlega „rétt.“ Orðfæri Hegels er í þessu efni hið sama og Kants en
þó virðist hann vilja gefa því víðari merkingu en Kant gerir og líta svo á að réttur í
eintölu, „Recht,“ vísi til alls þess sem rétt er í fari og breytni manna eða í skipulagi