Hugur - 01.01.1997, Blaðsíða 33

HUGUR
Descartes fyrir byrjendur
31
ekki þar fyrir siðleysingjar né villimenn, heldur hafa þeir margir hverjir
skynsemina að leiðarljósi ekki síður en við og jafnvel fremur.
Fólk lætur því miklu fremur stjómast af hefð og fordæmi en óyggjandi
þekkingu. En þó er ekkert mark að fylgi fjöldans við sannindi, sem ekki
liggja á yfirborðinu, því að miklu meiri líkindi eru til, að einn maður
finni þau en heil þjóð. Ég fékk því ekki séð, að ég gæti tekið skoðanir
eins manns fram yfir aðrar, og var þá nauðugur einn kostur að grípa til
eigin ráða.1
I Orðrœðunni koma fram, í furðulega stuttu máli, aðalatriðin í vís-
indalegum viðhorfum Descartes og heimspekilegri aðferð hans. Hann
gat sett fram flóknar heimspekikenningar með svo miklum glæsibrag
að þær virtust fullkomlega skiljanlegar við fyrsta lestur og láta samt
enn í té efni til umhugsunar lærðustu sérfræðingum. Hann hældi sér af
því að verk sín mætti lesa „alveg eins og skáldsögur.“ Meginhug-
myndir hans má reyndar setja fram á svo gagnorðan hátt að þær kæm-
ust fyrir aftan á póstkorti; og samt voru þær svo byltingarkenndar að
þær breyttu gangi heimspekinnar um aldir.
Vildi maður skrifa meginhugmyndir Descartes aftan á póstkort
þyrfti hann aðeins tvær setningar: maðurinn er hugsandi andi; efnið er
rúmtak á hreyfingu. Allt í kerfi Descartes á að skýra út frá þessari
tvískiptingu í anda og efni. Já, það er einmitt Descartes að þakka að
við hugsum um anda og efni sem hinar tvær miklu „deildir“ heimsins
sem við búum í og sem útiloka hvor aðra og eru í sameiningu tæm-
andi.
Fyrir Descartes er maðurinn hugsandi veruleiki. í heimspeki
Aristótelesar er maðurinn í eðli sínu samsetningur úr sál og líkama;
líkamalaus tilvera, ef hún er möguleg yfirleitt, er lemstruð og ófull-
komin tilvera. Fyrir Descartes er allt eðli mannsins andinn eða hug-
urinn. í þessu lífi er náið samband milli anda okkar og líkama, en það
er ekki líkami okkar sem gerir okkur að því sem við erum. Ennfremur
er andinn hugsaður á nýjan hátt: eðli andans er ekki skynsemi heldur
vitund, vitund um eigin hugsanir og viðföng þeirra. Maðurinn er eina
1 Úr þýöingu Magnúsar G. Jónssonar á Orðrœðu um aðferð sem kom út í lærdóms-
ritaflokki Hins íslenska bókmenntafélags 1991, með inngangi og skýringum eftir
Þorstein Gylfason.