Ný saga - 01.01.1991, Page 64

Gísli Ágúst Gunnlaugsson
LJÓS, LESTUR OG
FÉLAGSLEGT TAUMHALD
Þeir sem leggja stund á
félagssöguleg rannsókn-
arefni hafa í æ ríkari mæli
fjallað um áhrif umhverfis á
lífshætti fólks á fyrri öldum. Eftir
að rannsóknir höfðu varpað
skýrara ljósi á formgerð sam-
félaga fyrr á tíð hafa spurningar
um hvernig var að alast upp og
lifa í þessum samfélögum orðið
tilefni umfangsmikilla rann-
sókna.1 Hvernig mótaði mis-
munandi umhverfi viðhorf
manna og lífsviðhorf? Hvers
konar „alþýðumenning" varð til
í ólíkum staðfélögum? Hvaða
skorður settu viðtekin gildi
hegðan manna? Hvaða refsingar,
formlegar eða óformlegar, lágu
við því að brjóta gegn þeim
gildum sem í heiðri voru höfð?
Hvaða aðferðir voru notaöar til
að festa þessi gildi í sessi?
Viðgangurhugarfarssögu beggja
vegna Atlantsála hefur einnig
orðið til þess að spurningar sem
þessar hafa færst í forgrunn
rannsókna og fræðilegrar
umræðu.
Hérlendis hafa viðamiklar
rannsóknir á formgerð bænda-
samfélagsins litið dagsins ljós
undanfarin ár. Við höfum í
vaxandi mæli velt fyrir okkur
hvernig það var að búa í
íslensku samfélagi á síðari
öldum. í þessu viðfangi hafa
rannsóknir á félagslegu
taumhaldi, formlegu og
óformlegu, litið dagsins ljós.2
Pétur Pétursson og Loftur
Guttormsson hafa m.a. rann-
sakað hlutverk kirkjunnar í
uppeldi barna og ungdóms og
hvernig viðteknum sam-
félagsgildum var viðhaldið í
bændasamfélaginu.' Márjóns-
son hefur kannað afstöðu til
siðferðismála/ Guðmundur
Hálfdanarson og Helgi Þor-
láksson hafa fjallað um viðhorf
til barna,5 undirritaður um ást
og hjónabönd'’ og aflrrot og
refsingar.7 Fleiri athuganir mætti
nefna þótt hér verði látið staðar
numið. Þessi dæmi ættu að
duga til þess að sýna að
íslenskir sagnfræðingar hafa að
hætti erlendra starfsbræðra
þeirra, í vaxandi mæli tekið að
kanna ríkjandi þjóðfélags-
viðhorf og lífsskilyrði í
samfélagi fyrri alda.
Hér er ætlunin að víkja að
efni sem tengist náið þessari
fræðilegu áherslu, nefnilega
hlutverki ljóss í viðhaldi
félagslegs taumhalds. Hér
verður því haldið fram að
yfirfærsla og styrking ríkjandi
samfélagsviöhorfa og gilda hafi
m.a. farið fram í íslensku
baðstofunni með upplestri
bókmennta sem einkum voru
til jiess fallnar að styrkja
guðsótta, góða siði og
húsbóndavald. Þetta var að
sjálfsögðu einungis einn þáttur
í miklu víðtækara kerfi
félagslegs taumhalds - mikil-
vægur hlekkur engu að síður -
og hann studdist að verulegu
leyti við yfirráð húsbóndans yfir
ljósinu. Á síðustu áratugum 19.
aldar bendir margt til að
húsbóndavald hafi farið
þverrandi, en einmitt á þeim
tíma glötuðu húsbændur smám
saman yfirráðum yfir ljósinu.
LJÓS OG LESTUR
íslenskar baðstofur voru
dimmar vistarverur en ljósmeti
tiltölulega dýrt. Þegar vetrar-
myrkrið grúfði yfir og í hönd
fór tímabil tóvinnu og
heimilisiðnaðar varð að lýsa
þær upp til að vinnufært yrði.
Ódýrasta og algengasta
ljósmetið hjá flestum sem til
jíiess náðu var lifrargrútur og
lýsi en tólgarkerti dýrari.
Sparlega var farið með
ljósmetið og oftast var einn
A síðustu áratugum
19.aldar bendir
margt til að
húsbóndavald hafi
farið þverrandi, en
einmitt á þeim tíma
glötuðu húsbændur
smám saman
yfirráðum yfir Ijósinu.
Voru kvöldvökulestrar tæki í höndum húsbænda og klerka til aö halda alþýöunni niöri? Myndin er frá
fyrri hluta 19. aldar.
62