Ný saga - 01.01.1991, Qupperneq 65

lýsislampi látinn nægja til að
lýsa upp baðstofuna sem var í
senn svefnherbergi og aðal-
vistarvera heimilismanna á
flestum íslenskum sveitabæjum.
Húsbóndinn réði hvenær kveikt
var og hvenær loginn var
blásinn út. Hann stjórnaði
ljósinu og um leið hvað var
lesið við (Dað og hvenær. Fólk
hafði ekki aðstöðu til lestrar eitt
og sér eins og nú tíðkast. Lesið
var upphátt af einni bók fyrir
alla heimilismenn - og lesefnið
valið með hliðsjón af því að
það styrkti þau samfélagsgildi
sem í heiðri skyldu höfð.
í íslenskum ævisögum er ein-
att vikið að þessum kvöld-
vökulestri.9 Vitnisburður ævi-
sagnaritara um lesefnið er oftast
á einn veg. Lesturinn tak-
markaðist venjulega við guðsorð,
íslenskar fornsögur og stundum
rímur, en nýlegur veraldlegur
skáldskapur átti lítt upp á
pallborðið á mörgum heimilum.
Þó virðist hann hafa verið það
lesefni sem ungdómurinn,
stálpuð börn og hjú, voru
sólgnust í.
C)lína Jónasdóttir (f. 1885)
greinir í endurminningum
sínum frá því hvaða lesefni var
haft um hönd þar sem hún ólst
upp hjá hjónum á Kúskerpi í
Skagafirði:
Kvöldlestrarbók Péturs
biskups var lesin fram að
föstu, en þá tóku við Vig-
fúsarhugvekjur og Passíu-
sálmarnir. Síðan voru fluttar
vorhugvekjur. ... Á vetrum
voai lesnar sögur og kveðnar
rímur, var það góð skemm-
tun. íslendingasögur,
riddarasögur og Noregs-
konungasögur voru dáðar af
öllum nema húsmóðurinni,
henni var meinilla við þær
og sagði, að þær ættu ekki
að vera lesnar á kristnu
heimili, þjóðsögurnar fyrir-
bauð hún að lesa, sagði, að
af þeim stafaði óhamingja.10
Ekki var húsmóður Olínu betur
við nýrri rit, jwí Ólína segir:
Meðal annarra bóka, sem ég
minnist frá þessum árum eru
Snót og Alþýðubók Þórarins,
og langaði mig mikið til að
lesa í j:>eim, en þar var
Lýsislampi,- ódýrasta og algengasta lýsingin.
Kristrún á annarri skoðun og
taldi, að lestur þeirra mundi
ekki glæða áhuga minn á
vinnunni. Hallgrímskver
mætti ég hins vegar líta í, ef
ég ætti frístund.11
Hugsanlega voru viðhorf
húsmóður Ólínu til lesefnis
íhaldssamari en gerðist og gekk
undir lok 19. aldar. Engu að
síður má finna áþekkan
vitnisburð í öðrum ævisögum.
Þótt nauðsynlegt væri talið að
börn væru læs var ekki álitið
æskilegt að þau læsu rit er
drægju úr áhuga þeirra á
vinnunni, eða tefldu andlegri
velferð þeirra í tvísýnu.12
Rannsóknir á viðleitni
húsbænda og kirkjunnar þjóna
til að viðhalda húsbóndavaldi
og óformlegu félagslegu
taumhaldi benda til þess að
hvorttveggja hafi verið á nokkru
undanhaldi á síðari hluta 19.
aldar. Pétur Pétursson skýrir
þetta með dvínandi áhrifum
sóknarpresta samfara minnkandi
kirkjusókn sem Ieiddi til
hnignunar „in the traditional
forms of devotion", án þess að
við tækju „other forms of
religious involvement”. Þetta hafi
veikt “the traditional forces of
social control“.13
Jónas Jónasson frá Hrafnagili
komst að svipaðri niðurstöðu í
riti sínu um íslenska þjóðhætti.
Hann kveður lotningu fyrir
guðsorði og ritningunni hafa
verið djúpa og hreina hjá flestum
frarnan af öldinni, en „Þegarleið
á síðasta hluta 19. aldar, fór
þetta allt að breytast, kirkjurækni
að dofna og húslestrar að falla
niður, léttúð ogvirðingarskortur
fyrir guðsorði að taka yfirhönd,
einkum um nokkurt árabil.“H
Aðrar heimildir hníga að því
að allt eftirlit með ein-
staklingum hafi orðið mun
torveldara eftir 1870 en áður.
Þessu ollu m.a. vaxandi
fólksflutningar innanlands og úr
landi. Þéttbýlismyndun varð
örari og sveitarstjórnir og
klerkar kvörtuðu undan því að
erfitt væri orðið að fylgjast eins
grannt með fólki og æskilegt
væri. Samfélagsgerð bænda-
samfélagsins var komin í
upplausn eftir 1880 og ný
samfélagsskipan að ryðja sér til
rúms; nýir atvinnuvegir að
festast í sessi og frjálslyndari
þjóðfélagsviðhorf að koma til
sögu.
Nauðsynlegt er að benda á að
ríkjandi gildismat og viðhorf
breytast að öllu jöfnu hægar en
formgerð samfélagsins. Gildis-
mat bændasamfélagsins hafði
veruleg áhrif í íslenskum
þéttbýlisstöðum langt fram á
þessa öld.16 Þetta á ekki síst við
um viðhorf til uppeldis barna og
unglinga og uppeldislegs gildis
vinnunnar.17 Á hinn bóginn varð
erfiðara í framkvæmd að hafa
eftirlit með æskunni og
ungdómnum í jrví samfélagi sem
var að ryðja sér til rúms eftir 1880
en verið hafði innan bað-
stofuveggja í bændasamfélaginu.
Nýjum samfélagsháttum fylgdu
umtalsverðar breytingar á nán-
asta umhverfi manna. íslensk
húsagerð tók t.a.m. miklum
stakkaskiptum. 1 bæjum og
þorpum voru á síðasta fjórðungi
19. aldar reist hús sem áttu lítið
skylt við burstabæinn.
Timburhús með nokkrum
herbergjum urðu ráðandi í
þéttbýlinu og brátt tók einnig að
Lesiö var upphátt
af einni bók fyrir
alla heimilismenn-
og lesefnið valið
meo hliðsjón af því
að það styrkti pau
samfélagsgildi
sem í heiðri skyldu
höfð.
63