Vera - 01.12.2002, Side 65

&
Með aukinni lýðræðisþróun í ýmsum Afríkuríkjum sunnan Sahara
á undanförnum áratug hefur myndast aukið rými fyrir frjáls fé-
lagasamtök til að taka virkan þátt í pólitískri starfsemi og hafa á-
hrif á þær samfélagsbreytingar sem eru að eiga sér stað í þessum
löndum. Verkalýðsfélög, stúdentasamtök og mannréttindasam-
tök hafa orðið sýnilegri og láta í sér heyra í krafti lýðræðis og
tjáningarfrelsis. Víða veita þessi félagasamtök valdhöfum og því
kerfi spillingar sem er að sliga sum þessara landa mikilvægt að-
hald en margir binda vonir við að þau verði það félagslega og
pólitíska afl sem takist að breyta kúgandi stjórnarháttum.
í sumum Afríkulöndum eru kvenna-
hreyfingar áberandi meðal þessara
frjálsu félagasamtaka en stefna jafn-
réttisbaráttunnar í þeim löndum hef-
ur breyst töluvert á síðustu árum. Það
sem einkenndi kvennabaráttuna frá
þeim tíma sem löndin fengu sjálf-
stæði og fram undir 1990 voru bein
tengsl við ríkisvaldið og ráðandi
stéttir (state feminism). í hinum fá-
tæku löndum álfunnar var jafnréttis-
baráttan óhjákvæmilega tengd barátt-
unni um brauðið en þær konur sern
hafa aðgang að ríkiskassanum, annað
hvort beint með setu í ríkisembættum
eða (sem er mun algengara) óbeint í
gegnum karla í valdastétt, hafa í gegn-
um tíðina sýnt lítil merki þess að þær
muni standa fyrir grundvallarbreyt-
ingum á valdatengslum í þessum
löndum. Vera má að margar þeirra
hafi verið og séu of uppteknar við að
skara að sinni eigin köku á kostað
jafnréttisbaráttunnar sem þær eiga þó
í mörgum tilvikum að vera opinberir
fulitrúar fyrir. Eftir stjórnarfarsbreyt-
ingarnar í mörgum ríkjum Afríku í
kringum 1990 fóru hins vegar konur
úr millistétt í auknum mæli að láta í
sér heyra og kvennasamtök tengd
þeim taka nú virkan þátt í jafnréttis-
baráttunni. Þessi samtök hafa háð
baráttu sína í nafni lýðræðis og
mannréttinda og lagt áherslu á algert
sjálfstæði frá ríkisvaldinu, sem gefur
þeim svigrúm til að gagnrýna ríkis-
stjórnir landa sinna og ráðandi stjórn-
kerfi. Frá þeim sem fylgst hafa náið
með stjórnarfarsbreytingunum í Afr-
íku hefur jafnvel heyrst sú skoðun að
það séu þessi kvennasamtök og kon-
ur tengdar þeim sem séu líklegastar
til að berjast harðast gegn óréttlátu
stjórnarfari og spillingu í löndunum.
Þetta er ekki af því að konur séu í eðli
sínu með sterkari réttlætiskennd en
karlar, heldur gerir félagsleg staða
kvenna og útilokun flestra þeirra frá
pólitísku og efnahagslegu valdi það
að verkum að mun færri úr þeirra
hópi hagnast á óbreyttu ástandi.
Konur tóku þátt í
sjálfstæðisbaráttunni
Malaví er að mörgu leyti dæmigert
fyrir þessa þróun, þó þátttaka frjálsra
fólagasamtaka í opinberu lífi sé ekki
eins löng eða eins kraftmikil og í
sumum öðrum Afríkuríkjum, eins og
t.d. í Úganda og Suður-Afríku. Malaví
fékk sjálfstæði frá Bretum árið 1964
en fljótlega eftir það þróaðist pólitísk
stjórnun á landinu í átt til einræðis-
stjórnar sem hólt völdurn í þrjátíu ár.
Sögulegar heimilir sýna að konur
tóku virkan þátt í sjálfstæðisbarátt-
unni í Malaví en eftir að landið fékk
sjálfstæði var formlegt pólitískt hlut-
verk þeirra að mestu einskorðað við
þátttöku í sérstökum kvennasamtök-
um hins einráða pólitíska flokks. I
grasrótinni komu konur skoðunum
sínum og ögrunum gegn einræðis-
stjórninni til skila í söngtextum en
það form hefur löngum nýst rnala-
vískum konum þegar bein ögrun gegn
valdi hefur ekki verið þeim opin leið.
Breytingar á alþjóðlegum og innlend-
um vettvangi upp úr 1990 ýttu undir
mátt almennings í landinu til að
krefjast breytinga á stjórnarháttunum.
í þeirri grasrótarhreyfingu sem þá
myndaðist gegn einræðisstjórninni
voru konur aftur mjög öflugar, sér-
staklega í gegnum kirkjurnar sem eru
valdamiklar stofnanir í malavísku
samfélagi og áttu stóran þátt £ að
koma einræðisstjórninni frá völdurn
árið 1994.
Jafnréttisráðherrann spillt
Nú er lýðræðisstjórn í Malaví, a.m.k.
að nafninu til. Eins og fram kemur í
viðtalinu við Seodi White er hin rík-
isrekna ‘jafnréttisbarátta’ og svokall-
aðar aðgerðir til að rétta hlut fátækra
kvenna í landinu mjög lítið sannfær-
andi og virðast oftast vera orðin tóm
en jafnréttisráðherrann er sjálf sögð
meðal spilltustu einstaklinga í stjórn- ‘
málum landsins. Umræða um jafn-
róttismál hefur hins vegar aukist
mjög mikið í stjórnartíð núverandi
ríkisstjórnar, samhliða aukinni urn-
ræðu um mannréttindi og lýðræði
(allar slíkar umræður voru að sjálf-
sögðu bannaðar á tímum einræðis-
stjórnarinnar). Sitt sýnist hverjum í s'
þeim efnum og stundum hitnar veru-
lega í kolunum. Hörðustu andstæð-
ingar breytinga á stöðu kynjanna í
Malaví saka jafnréttisbaráttufólk
gjarnan urn að vera að þröngva út-
lendum siðum á malavíska menn-
ingu og grafa þannig undan stoðum
samfélagsins. Hins vegar hættir surnu
talsfólki jafnréttisbaráttunnar stund-
um til að fordæma menningararfleifð
og hefðir landsins á einu bretti sem
gamaldags og ólýðræðislegar. En
þrátt fyrir tiltölulega stutta reynslu
eru það frjálsu félagasamtökin, ásamt
hinum ýmsu kirkjudeildum í Malaví,
sem nú veita stjórnvöldum í landinu
mest aðhald. Baráttuefni dagsins í
dag er að koma í veg fyrir að þingið
breyti stjórnarskrá landsins þannig
að forsetinn fái að sitja lengur en tvö
fimm ára kjörtímabil í valdastól. 1
huga þorra almennings í landinu
þýðir slík breyting á stjórnarskránni
afturhvarf til hinna ógnvænlegu tíma
einræðis og kúgunar. Malaví er eitt af
fátækustu löndum í heimi og nánast
algjör fjárskortur gerir starfsemi
margra félagasamtaka í landinu held-
ur veikburða og árangurslitla. Nokkur
þeirra hafa hins vegar náð að tryggja
fjárhagslega stöðu sína, venjulega
með utanaðkomandi fjármagni frá al-
þjóðlegum systursamtökum eða þró-
unarsamvinnustofnunum sem starfa í
landinu, og þau samtök eru í forystu
fyrir starfsemi og samvinnu frjálsu fé-
lagasamtakanna í landinu. Meðal
þeirra eru samtökin Konur og lög.
65