Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 19

LÆKNABLAÐIÐ
17
Örn Bjarnason
Siöamál lækna 4
GERÐIR SIÐFRÆÐIKENNINGA
A well developed ethical theory provides a
framework of principles within which an
agent can determine morally appropriate
actions (1).
MÆLIKVARÐAR Á GILDI
SIÐFRÆÐIKENNINGA
Hægt er að beita mörgum prófum til þess
að kanna fullnustu siðfræðikenninga (2).
Hugsanlegt er að engin siðfræðikenning
standist öll þessi próf, en við skírskotum til
þeirra, þegar við reynum að ákvarða, hvaða
siðfræðikenningar eða þættir þeirra eru tæk:
* í fyrsta lagi œtti siðfrœðikenning að vera
eins skýr og mögulegt er, í heild sinni,
svo og einstakir hlutar. Skýra kenningu
er auðveldara að skilja og auðveldara er
að beita henni og ávallt er við hæfi, að
gagnrýna kenningu fyrir það, að ljósa
hugsun vantar.
* I öðru lagi œtti siðfrœðikenning að vera
sjálfri sér samkvœm. Þá lágmarkskröfu
verður að gera, að hlutar kenningarinnar
séu ekki úr samhengi hverjir við aðra og
sömuleiðis að einstakir þættir hafi stoð hver
af öðrum.
* I þriðja lagi ætti kenning að greina
rœkilega frá öllum siðferðilegum reglum og
siðferðilegum meginreglum og gagnkvœmum
áhrifum þeirra.
* I fjórða lagi er einfaldleiki kostur
kenningar. í henni ættu ekki að vera fleiri
reglur og meginreglur en nauðsyn krefur og
svo sannarlega ekki fleiri en svo, að fólk
geti munað þær og beitt þeim án þess að
ruglast á þeim.
* í fimmta lagi þarf siðfrœðikenning að gera
skil öllu sviði siðferðilegrar reynslu, þar
með talið hversdagslegt siðferðismat okkar.
Öll tökum við siðferðilegar ákvarðanir
daglega, komumst að siðferðilegum
niðurstöðum og gefum upp ástæður í nafni
siðferðisins. Siðfræðikenningar verða að
byggjast á hversdagslegum hugtökum okkar
og skoðunum og þær þurfa að fjalla um
þessi hugtök og skoðanir á gagnrýnan hátt
og fella þær í kerfi.
Siðferðileg reynsla okkar og siðfræðikenningar
eru venslaðar. Við þróum kenningar til þess
að varpa ljósi á reynslu okkar og til þess
að ákvarða hvað við ætlum að gera, en
við notum líka reynslu okkar til þess að
prófa kenningar, renna stoðum undir þær
og gagnrýna þær. Ef niðurstöður kenningar
stangast algerlega á við hversdagslegt
siðferðismat okkar, höfum við fulla ástæðu
til þess að hafa uppi efasemdir um kenninguna
og hefja leit að annarri. I mörgum málum sem
lúta að siðferði, ríkir óvissa um það, hvort
kenningunni er áfátt, hvort henni þurfi þá að
breyta lítillega og jafnvel hafna eða hvort
siðferðislegt mat okkar er rangt.
SÉRDRÆGNI GEGN ÓSÉRPLÆGNI
Fyrr var spurt: Eigum við rétt á, að hlúa að
eigin hagsmunum eingöngu eða verðum við
að beygja þá undir siðfræðilegar kvaðir? Þetta
er eitt þeirra vandamála, sem Sokrates fékkst
við: Ættum við eingöngu að huga að eigin
hag, þegar við tökum ákvarðanir okkar, eða
ættum við einnig að taka mið af hagsmunum
annarra? Valþröngin kemur upp, vegna þess,
að það sem siðferðið krefst, er oft andstætt
eiginhagsmununum: Góðviljað fólk verður
oft að gera huti, sem beinlínis skaðar það.
Sokrates varð sjálfur að horfast í augu við
þennan vanda. Afleiðing þess, að hann gerði
það sem hann taldi rétt, að leita vizkunnar án
þess að víkja nokkru sinni af leið, varð sú, að
hann týndi lífinu. Sokrates gat ekki sett sér
fyrir sjónir, að upp gætu komið árekstrar milli
siðferðis og eiginhagsmuna og þess vegna
hafði hann þá trú, að ekkert illt gæti hent
góðan mann.
í siðferðilegri sérdrœgni felst það, að