Læknablaðið - 15.01.1990, Blaðsíða 33

LÆKNABLAÐIÐ
31
og tekjur. Jafnvel þó að í ljós komi, að
maður sé meðal þeirra, sem verst eru settir,
sé skynsamlegt að velja þær, fremur en að
hætta framtíðaráformum með því að hallast
að öðrum meginreglum. Rawls fullyrðir, að
það sé óskynsamlegt að hafna meginreglum
hans og að leyfa framtíðaráformum manns að
ráðast af því, sem getur hástigað nytsemi, þar
sem það sem eykur nytsemina sem mest, getur
leyft alvarlegan skort eða jafnvel þrældóm
sumra, svo lengi sem það stuðlaði nægilega að
velferð annarra.
Rawls kallar fram mikilvæga spumingu um
þessa gerð réttlætingar, þegar hann vekur
athygli á því, að upprunalega staðan sé
hrein tilgáta. Ef maður gefur sér nú, að
samkomulagið sé raunverulega aldrei gert,
hvers vegna ættum við þá að líta svo á að
meginreglumar þrjár séu bindandi? Svarið
er, samkvæmt því sem Rawls segir, að við
samþykkjum í raun skilyrðin, sem felast í
upphaflegu stöðunni. Síðan bætir hann við:
«Eða, ef við gemm það ekki, þá er ef til
vill hægt að telja okkur á að gera það, með
heimspekilegri hugleiðingu» og um leið kemur
hann með þriðju tegund réttlœtingar. (12).
III. í Réttlæti sem óhlutdrægni er kafli, þar
sem Rawls setur fram túlkun kenninga sinna
í anda Kants. Þar dregur hann upp mynd af
vissri tegund heimsspekilegrar réttlætingar,
fyrir þau skilyrði sem ríkja í upphaflegu
stöðunni og er það byggt á hugmynd Kants
um sjálfstæðan geranda.
Samkvæmt því sem Kant segir, er vilji
sjálfstæðs manns ákveðinn af skynsamlegum
meginreglum. Það em þær meginreglur sem
geta gilt fyrir allar skyni bomar vemr, ekki
aðeins fyrir þennan eða hinn og em ekki
undir því komnar, hvort viðkomandi hefir eða
hefir ekki tiltekna löngun, sem aðrar skyni
bomar vemr hafa hugsanlega eða hafa ekki.
Rawls býður okkur upp á það, að hugsa um
upphaflegu stöðuna sem sjónarhól, þaðan sem
sjálfstæðar vemr horfa á heiminn. Upphaflega
staðan lætur okkur í té aðferðafræðilega
túlkun á hugmynd Kants um samfélag
«frjálsra og jafnrétthárra vitsmunavera» (13).
Við tjáum eðli okkar sem frjálsir gerendur,
þegar við fömm eftir meginreglunum, sem
valdar vom við aðstæður, sem endurspegla
þetta eðli. Rawls kemst að þeirri niðurstöðu,
að þegar við föllumst á þessar meginreglur,
sem yrðu samþykktar í upphaflegu stöðunni,
tjáum við eðli okkar sem frjálsir gerendur, þ.e.
við bregðumst við óháðir öðmm (13).
Fyrir þessari fullyrðingu em þrjár forsendur,
svarandi til þriggja einkenna upphaflegu
stöðunnar, sem fyrr vom rakin:
/fyrsta lagi útilokar hula þekkingarleysis
upplýsingar um einstakar langanir, sem
skynsamur gerandi hefir hugsanlega eða
hefir ekki og þannig er val meginreglna ekki
ákvarðað af neinum tilteknum löngunum.
/ öðru lagi reyna aðilamir að auka, svo sem
kostur er, hlutdeild sína í fmmgæðunum
og þau em þeim að skapi, vegna þess að
þau greiða fyrir frjálsu vali og endurskoðun
lífsfyrirætlana og vegna þess, að þau em
sveigjanleg ráð, sem ekki em tengd neinu
sérstöku markmiði. Þess vegna er þetta annað
dæmi, þar sem val þeirra er ekki ákveðið af
sérstökum löngunum.
I þriðja lagi felur upphaflega staðan í sér
kröfur um það, að meginreglur réttlætis séu
algildingarhæfar og þetta á að tryggja, að þær
verði meginreglur fyrir skynsama gerendur
almennt og ekki aðeins fyrir gerendur, sem
svo vill til að hafa þessa eða hina tilteknu
löngunina.
Kant færir fram siðfræði, sem leggur að
jöfnu sjálfstæði og skynsemi. Svarið við
spumingunni «Hvers vegna ættu menn að tjá
eðli sitt sem sjálfstæðir gerendur?» verður
því, að það sé vegna þess að skynsemin
krefjist þess. Sé hægt að sýna fram á það með
þriðju gerð réttlætingar Rawls, að við tjáum
bezt sjálfstæði okkar, þegar við samþykkjum
meginreglumar þrjár, þeirrar skoðunar, að þær
hefðu verið valdar úr upphaflegu stöðunni og
ef samsömun Kants á sjálfstæði og skynsemi
heppnast, þá væri niðurstaðan réttlæting á
meginreglum Rawls, sem er aðgreind frá
báðum fyrri aðferðunum við réttlætingu (4).
Þar sem þessi gerð réttlætingar lætur
samþykkt á meginreglum Rawls ekki velta
á því, hvort meginreglumar sjálfar eða
það ástand sem þær vom valdar úr, eigi
við yfirvegað mat okkar, er réttlætingin
ekki beinlínis berskjölduð, hvorki gagnvart
ásökunum um það, að Rawls hafi rangtúlkað
yfirvegað mat okkar eða um það, að
samsvömn við yfirvegað mat, eins og þegar