Læknablaðið - 15.01.1990, Blaðsíða 26

24
LÆKNABLAÐIÐ
Annars vegar er horft fram á við og áherzla
lögð til dæmis á framtíðarhamingju (á ensku
forward looking eða consequentialist) og
hins vegar þegar talið er að fortíðin hah vægi
til jafns við framtíðina (non-consequentialist).
B. í ÞÁGU HVERS?
Hér þarf að greina á milli tvenns konar svara,
þeirra sem eru persónutengd og þeirra sem eru
persónuhlutlaus (2).
a) Persónutengd svör skynja hið góða, sem
hvaðeina það er telst gott, séð frá ákveðnu
sjónarhomi. Þannig er regnið eftir þurrk af
hinu góða fyrir bóndann, en sama máli gegnir
ekki um ferðalangana, sem hafa fengið leyfi
til þess að tjalda við túngarðinn. Samkvæmt
þessu er mönnum það gott, sem kemur þeim
vel. Það, hversu gott líf manns er, er undir því
komið, hve mikið í því er velkomið og hve
mikið óvelkomið, að eigin mati.
Greint er á milli fjögurra aðalflokka
persónutengdra svara (2):
1) I siðfrœðilegri sérdrœgni (sjá þriðja
kafla) er staðhæft, að einungis skuli
hyggja að hag gerandans. Til þessa
flokks heyra sœldarhyggjusérdrœgni og
hamingjustefnusérdrœgni, en í þeirri
síðamefndu er hið góða talið mælanlegt, en án
óskoraðra marka annarra en hástigunar. Þá er
persónuleg fullkomnunarleit, þar sem hið góða
er einnig talið mælanlegt, en hefir óskomð
mörk og að síðustu sáluhjálparhyggja, en þar
er hið góða ómælanlegt, eins og við höfum
þegar séð.
2) Siðfrœðileg úrvalshyggja felur í sér að
eingöngu skuli tekið mið af hag þeirra, sem
veljast eða valdir em úr, venjulega vegna
atgerfis, gáfna eða annars, sem talið er
setja þá ofar öðrum mönnum. Þannig áleit
Nietzsche að réttar gerðir væru þær, sem
efla mannlega yfirburði. Mannkyninu beri að
skapa mikilmenni og gera þeim kleift að láta
yfirburði sína njóta sín. Þjóðfélagið verður
þess vegna, að setja til hliðar kröfur þeirra
miður gefnu um það, að hagur þeirra sé einnig
virtur.
3) Siðfrœðileg nœrhópskennd er tjáð í
því, að eingöngu skuli tekið tillit til hags
nærhóps gerandans. Sá nærhópur getur verið
bundinn við stétt hans, við annað kynið,
stjómmálaflokk, kirkjudeild, kynþátt eða þjóð.
4) Siðfrœðileg algildiskennd krefst þess,
að hagur alls mannkyns sé tekinn með
í reikninginn. Þessari gerð heyrir til
nytsemistefna. I vinsælustu útgáfum hennar
eru svör af þessu tagi, við spumingunni um
það hvers hag skuli virða, tengd einhverri
útgáfu mælanlegs skilnings á hinu góða, í
svarinu við fyrstu spumingunni: Hvað er gott?
Nú ber þess að geta, að þó svo að öll
fyrrgreind svör séu persónuháð, eru
siðfræðileg úrvalshyggja og nytsemistefna
háð gerandanum. Með öðrum orðum: I fyrra
hópnum eru þeir, sem koma til mats varðandi
gæðin sem í boði eru, ekki skilgreindir
með hliðsjón af gerandanum, en hann er sú
mannvera sem siðferðilega réttar athafnir em
kannaðar fyrir.
Þetta þýðir, að læknir sem aðhyllist
nytsemistefnu og þarf að ákvarða um meðferð
á sjúklingahópi og hefir yfir takmörkuðum
birgðum lyfs að ráða, verður að horfa framhjá
því, hvemig það hafi áhrif á hag nærhóps
hans, þar sem honum ber að stuðla að sem
beztum hag sem flestra manna, án tillits til
þess, hvort það fólk telst mikilvægt eða ekki.
Urvalshyggjusinninn verður hins vegar að hlúa
að hag þeirra, sem verðmætastir teljast.
Nœrhópskenndin krefst þess, að gerandinn
efli hag þeirra, sem teljast til hópsins (hver
svo sem fjöldi þeirra er og hverjir svo sem
verðleikar þeirra eru).
Að síðustu, eins og við höfum áður séð,
verður svo sérhyggjusinninn að skara eld að
sinni köku, efla sinn hag, sem mest hann má.
í lokin þarf svo einungis að hnýta því við, að
gerendumir verða hver um sig að bregðast við
eins og lýst er, án tillits til þess, á hvem hátt
það muni hafa áhrif á hag þeirra, sem lenda
utan skilgreiningarinnar í hverju tilviki.
b) Persónuhlutlaus svör lýsa, andstætt þeim
sem rædd vom hér á undan, hinu góða
sem skilyrðislaust góðum hlut og þar með
er það óháð þeim, sem hið góða fellur í
skaut. Þeir sem aðhyllast þessa skoðun, telja
að spumingin um það, hver eigi að njóta
gæðanna, sé í bezta falli minniháttar og í
versta falli ómarktæk (2).