Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 43

Upplýsing gegn hjátrú
gómi kom þá upp í Danmörku og
Þýskalandi og fluttist hingað.29
Ljóst má vera að ekki trúði Jón
Espólín á fyrirboða, þótt finna megi
í ritum hans dæmi um hlutlausa
frásögn af slíku. Dæmi um það gæti
verið er hann sagði frá því að menn
hefði dreymt fyrir Svarta dauða 1402
og frásögn hans af dauða Jóns
prests Bessasonar, en svo virðist
sem hann hafi dreymt dauða sinn.30
Fyrr á öldum var algengt að fólk
tryði því að sjaldgæf fyrirbæri eins
og halastjörnur væru fyrirboðar,
gjarnan válegra tíðinda. Slíka fyrir-
boðatrú vildi Jón Espólín rekja til
Þýskalands og Danmerkur, en við
árið 1595 sagði hann slíkan átrúnað
ærinn þar.31 Hannes Finnsson taldi
trú á fyrirboða stafa af vanþekkingu
og hjátrú.32 Honum fórust svo orð:
Að hugsa halastjarnanna gángur
boði ólukku, er fásinna, þeirra
gángur er af skaparanum eins
skorðaður, og hverrar annarar
reikandi stjörnu, og það er sama
tilhæfi til að halastjarna boði ó-
komna hluti, eins og að þjófur
steli, sótt gángi, eður illviðri
komi, af því túnglið sjáist ein-
hverntíma í hádegisstað á öllum
vetrinum; og jeg legg það að jöfnu
að halastjarnan, sem sást 1680,
hafi boðað að þjófur stal sjer til
heingíngar skömmu seinna, eins
og það var fyrir halastjörnunni, og
boðaði hana, að annar þjófur
kann hafa stolið einhverju skömmu
á undan.33
Jón Espólín sagði að fólk hefði ótt-
ast halastjörnur eins og aðra óvenju-
lega hluti og að síst hefði verið reynt
að upplýsa það um rétt eðli þeirra,
fremur alið á ótta þess og hjátrú.34
Eggert Ólafsson lætur þess getið at-
hugasemdalaust að alþýða manna
hafi álitið vígahnetti fyrirboða styrj-
alda og vígaferla erlendis.35 Yfirleitt
fannst upplýsingarsinnum lítt byggj-
andi á því sem „alþýða manna
trúði“. Þannig að sennilega hefur
Eggert ekki talið vígahnetti fyrirboða
eins eða neins.
í riti Sveins Pálssonar er að finna
allmörg dæmi um þá trú að í fram-
tíðina megi ráða af atferli fugla og
annarra lífvera, hann sagði það til
að mynda almenna trú, að kæmu
farfuglar seint vissi það á gott ár-
ferði.36 Honum virðist ekki í mun að
hrekja slíkan átrúnað. Hann sagði:
„Um lóuna trúa menn því, og ekki
með öllu að ástæðulausu, að vor
verði hart, ef til hennar heyrist fyrir
sumardaginn fyrsta ..,“37 Þessar hlut-
lausu frásagnir er ekki auðvelt að
skýra. Gerði Sveinn ráð fyrir því að
náttúrulegt samband væri á milli
þess að í lóunni heyrist fyrir sumar-
daginn fyrsta og harðinda að vori?
Það er ekki ljóst. Efast má þó um að
hann hafi tekið þess konar fyrirboða
trúanlega, vegna þess að, eins og
áður segir, tóku upplýsingarsinnar
lítið mark á því sem „menn trúðu"
né því sem var „almennt trúað".
Sveinn kallar það til að mynda al-
menna hjátrú, að trúa því að sá sem
drepur maríuerlu verði auðnuleys-
ingi. Frá þessu sagði Sveinn til að
sýna „að einnig á þessu sviði hafa
íslendingar hugmyndaflug til jafns
við aðrar þjóðir."38
Upplýsingarmenn reyndu ef kost-
ur var, að finna eðlilegar orsakir
fyrirboða. Sveinn Pálsson kann eðli-
lega skýringu á þeirri trú alþýðu að
snjóalög vetrar fari eftir því hvernig
fyrstu haustsnjóa leggur; sem sé þá,
að vindur er oft þrálátur úr sömu átt
Halastjarna eins og hún kom teiknara
1 Lúsern í Suiss fyrir sjónir
árið 1744.
SAGNIR 41