Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 37

Jón Eiríksson 1728—1787
sem er öðrum fremri að námfýsi og
gáfum og hefst af andlegum styrk til
hinna æðstu metorða. Hún er einnig
sagan um hinn alsjáandi og alvitra
valdamann sem bugast undir fargi
ábyrgðar og ytri aðstæðna. Þannig
er saga Jóns aðgengileg, einföld og
áhrifarík. En þessi saga var skrifuð á
ákveðnum tíma, gerðist á ákveðn-
um tíma og við ákveðnar sögulegar
aðstæður og það ljær henni sögu-
lega dýpt. Hún er ekki frumstætt
ævintýri um öskubusku eða kolbít
eða einföld skýrsla um náttúrusögu-
legan eða vistfræðilegan vöxt, há-
mark og fall.
Því miður hefur enginn tekið sér
það sagnfræðilega viðfangsefni að
greina nákvæmlega heimildirnar
sem Sveinn Pálsson notaði við ritun
ævisögu Jóns. Þó er ljóst að þegar
Sveinn skrifar um ævi Jóns framan
af styðst hann einkum við sjálfsævi-
söguágrip Jóns sem nú er að öðru
ieyti glatað. Stórþingsmaðurinn
Olafur Ólafsson á Kóngsbergi er
aðalheimildarmaður Sveins um Jón
°g Lærdómslistafélagið og raunar
fleiri atriði frá síðari árum Jóns. í
lýsingunni á persónuleika og ævi-
•okum Jóns nær læknirinn Sveinn
Pálsson sér á strik, en styðst við
fjölda heimilda, prentaðar og óprent-
aðar. Þroska- og menntunarsagan er
sögð af upplýsingarmanninum Jóni,
en persónuleika- og hrörnunarsag-
an af Sveini Pálssyni, næmum nátt-
úruskoðara og ögn rómantískum.
Heildin verður merkileg söguleg
heimild, í senn einstæð og einkenn-
andi fyrir sinn tíma.
Jón Eiríksson virðist snemma á
námsárum sínum í Kaupmanna-
höfn (1748-58) hafa orðið fyrir mikl-
um áhrifum frá hinni þýsku upplýs-
•ngu, ekki síst heimspeki Christians
Wolffs (1679-1754), eins mesta fröm-
nðar upplýsingarinnar á Þýskalandi.
Virðist Jón sjálfur segja frá námi
s'nu í „heimsspeki, hvar í hann
einkum féllst á Wolffs meiningar" í
ævisögunni.2 Ber raunar ævistarf
Jóns merki þessa.
Félagar Jóns á Garði á námsárun-
um eru nefndir þrír, Jón Árnason
(1727-1777), síðar sýslumaður
Snæfellinga, Hálfdan Einarsson
(1732-1785), síðar skólameistari á
Hólum og Magnús Ketilsson (1732-
1803), síðar sýslumaður Dalamanna.3
Þessa menn hvatti Jón til ritstarfa og
gekk meira að segja sjálfur í að
koma ritum þeirra út á prent síðar á
ævinni. Viðhorf þeirra og hugsunar-
háttur ber einnig merki upplýsingar-
innar.
Þannig gaf Jón Eiríksson síðar út
rit félaga síns og nafna Árnasonar,
„Historisk Indledning til den gamle
og nye Islandske Rættergang ...
Igjennemseet, foroget, og med An-
mærkninger oplyst af John Erich-
sen“, í Kaupmannahöfn 1762. Jón
studdi einnig Hálfdan Einarsson til
að gefa út hina íslensku bókmennta-
sögu sína, „Sciagraphia historiæ lit-
erariæ Islandicæ", í Kaupmannahöfn
1777.4 Enn fremur studdi hann út-
gáfur Magnúsar Ketilssonar frá
Hrappseyjarprentsmiðju, t.d. fyrsta
tímaritið á íslandi, „Islandske
Maaneds Tidender", í Hrappsey
1773-76, og hinar ágætu Hrapps-
eyjarfororðningar í þremur bindum,
„Kongelige Allernaadigste Forordn-
inger“, í Hrappsey og Kaupmanna-
höfn 1777-87.5 Jón sá einnig um út-
gáfu á ferðabókum Eggerts Ólafs-
sonar (1772) og Ólafs Olaviusar
(1780), riti Páls Vídalíns um við-
reisn íslands (1768) og svo má lengi
telja. Jón má með sanni kalla höfuð-
smið íslenskrar upplýsingar á síðari
hluta 18. aldar.
Hér á eftir verða tínd til nokkur
atriði um Jón og ævitíma hans til að
minna á hve áhugavert, og lítt
kannað, rannsóknasvið er hér um
að ræða.
Árið 1759 varð Jón kennari í lög-
um við akademíið í Sóreyju á Sjá-
landi og starfaði þar við kennslu og
stjórnunarstörf skólans til ársins
1771. Sveinn Pálsson getur þess í
ævisögu Jóns að Bjarni Thorsteins-
son amtmaður hafi komist yfir
handrit að fyrirlestrum Jóns í Sór-
eyju.6 Hafi það verið þrír partar fyrir-
lestra, 1. um náttúrurétt, 2. um
danska, norska og íslenska „laga-
historíu" og 3. um persónurétt.
Bjarni hafi glatað hinu fyrsta og hinu
þriðja. Nú er þessu svo háttað að
þeir hlutar sem Bjarni hafði glatað
eru varðveittir í Landsbókasafni, en
handritið sem Bjarni hafði enn und-
ir höndum er hins vegar glatað.
Fyrirlestrarnir eru á dönsku.
Um náttúrurétt:
1. Lbs. 45, 4‘° Jus naturæ
2. Lbs. 46, 4to Naturrettens
Historie
Um persónurétt:
3. Lbs. 648, 4to Jus proces-
suale
4. Lbs. 649, 4to Jus personar-
um Danico-Norvegicum
5. Lbs. 650, 4to Jus rerum
6. Lbs. 651, 4t0 Jus ad rem &
Jus criminale
Sérstaklega er saga náttúruréttarins
áhugaverð frá sögulegu sjónarmiði,
þar koma fram hugmyndir 18. aldar-
manna um þau efni. Náttúruréttar-
hugmyndir Christians Wolffs höfðu
mikil áhrif og eitt höfuðrita Wolffs
heitir einmitt „Jus naturae methodo
scientifico pertractum" og kom út í
átta hlutum 1740-48. Líklegt er að
fyrirlestrar Jóns dragi dám af því.
Ekki er fráleitt að ætla að réttarheim-
spekingar og lagasmiðir geti sótt
röksemdir í þessar gömlu heimildir
nú á tímum umræðna um mannrétt-
indi og endurskoðun stjórnarskrár.
Einhver fyrstu prentuðu sagnarit-
in frá hendi Jóns Eiríkssonar komu
út sem viðaukar við lýsingu Hol-
bergs á dansk-norska ríkinu.7 Lýs-
ing Holbergs hafði birst tvisvar á
prenti fyrr á 18. öldinni og þótti hin
fróðlegasta handbók. Jón sá um
þriðju útgáfu árið 1762, enda var
Holberg þá látinn. Jón bætti við
verkið nokkrum sögulegum yfirlits-
köflum einkum varðandi Noreg og
ísland og eru þeir allir merkileg
tímamótaverk.
Þetta var í fyrsta skipti sem réttar-
saga Noregs og íslands var prentuð
og varð Jón Eiríksson þannig frum-
kvöðull í réttarsögurannsóknum og
sagnaritun bæði í Noregi og á ís-
landi. Lýsing Jóns á frjálsu lýðveldi
íslendinga (den fri Republik) til
forna er einkar athyglisverð. Hún er
gerð af embættismanni hins konung-
lega danska einveldis og Iýsing
stjórnskipunar lýðveldisins forna er
laus við síðari hugmyndir um skipt-
ingu ríkisvaldsins sem talsvert hefur
gætt í sagnaritun um „þjóðveldið"
íslenska. Frá um 870 til um 1264 var
ísland, samkvæmt Jóni, frjálst ríki
(en frie Stat), sem stjórnað var af
göfugustu ættum landsins. Hið
æðsta lagavald (den overste Juris-
SAGNIR 35