Sagnir - 01.04.1989, Síða 37

Sagnir - 01.04.1989, Síða 37
Jón Eiríksson 1728—1787 sem er öðrum fremri að námfýsi og gáfum og hefst af andlegum styrk til hinna æðstu metorða. Hún er einnig sagan um hinn alsjáandi og alvitra valdamann sem bugast undir fargi ábyrgðar og ytri aðstæðna. Þannig er saga Jóns aðgengileg, einföld og áhrifarík. En þessi saga var skrifuð á ákveðnum tíma, gerðist á ákveðn- um tíma og við ákveðnar sögulegar aðstæður og það ljær henni sögu- lega dýpt. Hún er ekki frumstætt ævintýri um öskubusku eða kolbít eða einföld skýrsla um náttúrusögu- legan eða vistfræðilegan vöxt, há- mark og fall. Því miður hefur enginn tekið sér það sagnfræðilega viðfangsefni að greina nákvæmlega heimildirnar sem Sveinn Pálsson notaði við ritun ævisögu Jóns. Þó er ljóst að þegar Sveinn skrifar um ævi Jóns framan af styðst hann einkum við sjálfsævi- söguágrip Jóns sem nú er að öðru ieyti glatað. Stórþingsmaðurinn Olafur Ólafsson á Kóngsbergi er aðalheimildarmaður Sveins um Jón °g Lærdómslistafélagið og raunar fleiri atriði frá síðari árum Jóns. í lýsingunni á persónuleika og ævi- •okum Jóns nær læknirinn Sveinn Pálsson sér á strik, en styðst við fjölda heimilda, prentaðar og óprent- aðar. Þroska- og menntunarsagan er sögð af upplýsingarmanninum Jóni, en persónuleika- og hrörnunarsag- an af Sveini Pálssyni, næmum nátt- úruskoðara og ögn rómantískum. Heildin verður merkileg söguleg heimild, í senn einstæð og einkenn- andi fyrir sinn tíma. Jón Eiríksson virðist snemma á námsárum sínum í Kaupmanna- höfn (1748-58) hafa orðið fyrir mikl- um áhrifum frá hinni þýsku upplýs- •ngu, ekki síst heimspeki Christians Wolffs (1679-1754), eins mesta fröm- nðar upplýsingarinnar á Þýskalandi. Virðist Jón sjálfur segja frá námi s'nu í „heimsspeki, hvar í hann einkum féllst á Wolffs meiningar" í ævisögunni.2 Ber raunar ævistarf Jóns merki þessa. Félagar Jóns á Garði á námsárun- um eru nefndir þrír, Jón Árnason (1727-1777), síðar sýslumaður Snæfellinga, Hálfdan Einarsson (1732-1785), síðar skólameistari á Hólum og Magnús Ketilsson (1732- 1803), síðar sýslumaður Dalamanna.3 Þessa menn hvatti Jón til ritstarfa og gekk meira að segja sjálfur í að koma ritum þeirra út á prent síðar á ævinni. Viðhorf þeirra og hugsunar- háttur ber einnig merki upplýsingar- innar. Þannig gaf Jón Eiríksson síðar út rit félaga síns og nafna Árnasonar, „Historisk Indledning til den gamle og nye Islandske Rættergang ... Igjennemseet, foroget, og med An- mærkninger oplyst af John Erich- sen“, í Kaupmannahöfn 1762. Jón studdi einnig Hálfdan Einarsson til að gefa út hina íslensku bókmennta- sögu sína, „Sciagraphia historiæ lit- erariæ Islandicæ", í Kaupmannahöfn 1777.4 Enn fremur studdi hann út- gáfur Magnúsar Ketilssonar frá Hrappseyjarprentsmiðju, t.d. fyrsta tímaritið á íslandi, „Islandske Maaneds Tidender", í Hrappsey 1773-76, og hinar ágætu Hrapps- eyjarfororðningar í þremur bindum, „Kongelige Allernaadigste Forordn- inger“, í Hrappsey og Kaupmanna- höfn 1777-87.5 Jón sá einnig um út- gáfu á ferðabókum Eggerts Ólafs- sonar (1772) og Ólafs Olaviusar (1780), riti Páls Vídalíns um við- reisn íslands (1768) og svo má lengi telja. Jón má með sanni kalla höfuð- smið íslenskrar upplýsingar á síðari hluta 18. aldar. Hér á eftir verða tínd til nokkur atriði um Jón og ævitíma hans til að minna á hve áhugavert, og lítt kannað, rannsóknasvið er hér um að ræða. Árið 1759 varð Jón kennari í lög- um við akademíið í Sóreyju á Sjá- landi og starfaði þar við kennslu og stjórnunarstörf skólans til ársins 1771. Sveinn Pálsson getur þess í ævisögu Jóns að Bjarni Thorsteins- son amtmaður hafi komist yfir handrit að fyrirlestrum Jóns í Sór- eyju.6 Hafi það verið þrír partar fyrir- lestra, 1. um náttúrurétt, 2. um danska, norska og íslenska „laga- historíu" og 3. um persónurétt. Bjarni hafi glatað hinu fyrsta og hinu þriðja. Nú er þessu svo háttað að þeir hlutar sem Bjarni hafði glatað eru varðveittir í Landsbókasafni, en handritið sem Bjarni hafði enn und- ir höndum er hins vegar glatað. Fyrirlestrarnir eru á dönsku. Um náttúrurétt: 1. Lbs. 45, 4‘° Jus naturæ 2. Lbs. 46, 4to Naturrettens Historie Um persónurétt: 3. Lbs. 648, 4to Jus proces- suale 4. Lbs. 649, 4to Jus personar- um Danico-Norvegicum 5. Lbs. 650, 4to Jus rerum 6. Lbs. 651, 4t0 Jus ad rem & Jus criminale Sérstaklega er saga náttúruréttarins áhugaverð frá sögulegu sjónarmiði, þar koma fram hugmyndir 18. aldar- manna um þau efni. Náttúruréttar- hugmyndir Christians Wolffs höfðu mikil áhrif og eitt höfuðrita Wolffs heitir einmitt „Jus naturae methodo scientifico pertractum" og kom út í átta hlutum 1740-48. Líklegt er að fyrirlestrar Jóns dragi dám af því. Ekki er fráleitt að ætla að réttarheim- spekingar og lagasmiðir geti sótt röksemdir í þessar gömlu heimildir nú á tímum umræðna um mannrétt- indi og endurskoðun stjórnarskrár. Einhver fyrstu prentuðu sagnarit- in frá hendi Jóns Eiríkssonar komu út sem viðaukar við lýsingu Hol- bergs á dansk-norska ríkinu.7 Lýs- ing Holbergs hafði birst tvisvar á prenti fyrr á 18. öldinni og þótti hin fróðlegasta handbók. Jón sá um þriðju útgáfu árið 1762, enda var Holberg þá látinn. Jón bætti við verkið nokkrum sögulegum yfirlits- köflum einkum varðandi Noreg og ísland og eru þeir allir merkileg tímamótaverk. Þetta var í fyrsta skipti sem réttar- saga Noregs og íslands var prentuð og varð Jón Eiríksson þannig frum- kvöðull í réttarsögurannsóknum og sagnaritun bæði í Noregi og á ís- landi. Lýsing Jóns á frjálsu lýðveldi íslendinga (den fri Republik) til forna er einkar athyglisverð. Hún er gerð af embættismanni hins konung- lega danska einveldis og Iýsing stjórnskipunar lýðveldisins forna er laus við síðari hugmyndir um skipt- ingu ríkisvaldsins sem talsvert hefur gætt í sagnaritun um „þjóðveldið" íslenska. Frá um 870 til um 1264 var ísland, samkvæmt Jóni, frjálst ríki (en frie Stat), sem stjórnað var af göfugustu ættum landsins. Hið æðsta lagavald (den overste Juris- SAGNIR 35
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.