Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 45

Upplýsing gegn hjátrú
í stórum hellum, er ekki annað en
óþefur af rotnandi jarðvegsleifum,
að áliti Eggerts Ólafssonar.46 Tröllin
voru því ekki annað en hugarsmíð
almennings. Hjátrú og sjúkt ímynd-
unarafl hefur skapað trú alþýðu á
álfa og drauga, telur Eggert.47
Enda þótt upplýsingarmenn hafi
ekki trúað á yfirnáttúrulegar verur
og mátt þeirra, efuðust þeir ekki um
tilvist Guðs né að hann gæti hlutast
til um hagi mannanna. Jón Espólín
gat þess að árið 1359 hefði skip sokk-
ið en 40 menn bjargast á litlum báti
°g ..var þat mikil dásemd Guds.“48
Hannes Finnsson sagði að úr jarð-
skjálftunum 14. ágúst 1784 hefði
fólk bjargast „úr dauðans klóm með
Guðs sérlegri forsjón .,.“49
Um skrýmsli og aðrar
kynjaverur
Lagarfljótsormurinn svonefndi er
sennilega frægasta dæmið um ein-
stakar yfirnáttúrulegar verur, sem
attu sér samkvæmt hjátrúnni einn
ákveðinn bólstað. Ormur þessi á að
hafa sést í Lagarfljóti og er því við
það kenndur. Hans var oft getið í ann-
álum á 17. öld og áttu bæði lærðir
naenn og leikir að hafa séð hann,
stundum einir, stundum margir sam-
an.50
Ekki vildi Eggert Ólafsson væna
þá er „sáu“ orminn um lygar eða
ímyndunarveiki, né trúa því að
skrímsli hefðist við í Lagarfljóti. í
sönnum upplýsingaranda leitaði
hann þess vegna náttúrulegra skýr-
mga. Eggert benti á að víða í vötn-
um og fljótum á íslandi háttar svo
hl, að í botni þeirra og vatni mynd-
ast undarlegar gufur, sem koma í
■)ós allt eftir eðli og hreyfingum
•oftsins, hvort það er létt og þunnt
eða þykkt og þungt. Geta þær birst í
ýmsum myndum og orðið að þétt-
um skýjum, sem með hjálp loftsins
haldast saman um stund en hverfa
svo. Eggert áleit að allir ættu að geta
fellt sig við þessa skýringu á Lagar-
hjótsorminum, því ekki væru
bornar brigður á frásagnir skil-
orðra manna né þeir vændir um
*ygi. Ekki er með þessu heldur
brotið í bág við eðli náttúrunnar,
en allir þessir furðulegu hlutir
skýrðir með eðlilegu mótu.51
Jón Espólín virðist ekki hafa
kunnað að skýra eðli Lagarfljóts-
ormsins, en hallaðist helst að
skýringu Eggerts Ólafssonar.52
Sveinn Pálsson sagði um vatna-
skrímsli, sem menn þóttust hafa
séð í hyl einum nærri Skálholti, að
nú væru „þau eflaust horfin eins og
hver önnur hjátrú þeirra tíða.“53
Hinn 27. maí árið 1797 var Sveinn
ásamt fleirum staddur í Kotmúla
sem er skammt frá Þjórsá. Sáu þeir
þá gusur og boðaföll í vatninu eins
og þegar smáhvalir brjótast um á
grynningum. Fullyrti hann að eitt-
hvað lifandi hefði þarverið, en hvað
það var vissi hann ekki. Þennan at-
burð taldi Sveinn sannsögulegan og
gat þess að margir væru reiðubúnir
að staðfesta hann með eiði.54 Fleiri
slík tilfelli kunni Sveinn að nefna og
spurði síðan: „Eiga menn að skella
skolleyrunum við öllu slíku sem
heilaspuna og hjátrúargrillum?"55
En undarlegt fannst honum að slík
dýr skyldu aldrei hafa náðst eða fund-
ist rekin á land eftir umbrot í ánum.56
Þar brást náttúrufræðikunnátta Sveins
og játar hann vanþekkingu sína
frekar en að rengja sannsögla hei-
mildamenn sína. En þetta sannar
ekki að Sveinn hafi trúað á yfirnátt-
úrulegar verur. Hann sagði frá því
að maður nokkur hefði varað sig við
að ganga á Tindastól án samþykkis
vætta þeirra sem áttu bústað í fjall-
SAGNIR 43