Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 98

Gísli Gunnarsson
Hvað varð um
ómagabörnin, sem
skýrt var frá í
manntalinu 1801
úrvinnsla úr fjórum
nemendaritgerðum
Avormisserinu 1988 var ég
kennari á námskeiði í fjöl-
skyldusögu. Það var vel sótt
og sextán nemendur luku því.
Námskeiðseinkunn var að hálfu
leyti próf og að hálfu leyti ritgerð.
Meðal ritgerðarverkefna var efnið
„Hvað varð um ómagabörnin í
manntalinu 1801?“ Skrifa átti nöfn
og aldur ómagabarna (0-14 ára) í
manntalinu og reyna að finna ómaga-
börnin fyrst eftir nafnaskrá Mannt-
als 1845 og ef þau fundust þar að
athuga stéttar- og hjúskaparstöðu
þeirra í manntalinu sjálfu. Síðan átti
að vinna heilstæðar upplýsingar um
hver var staða ómaganna frá 1801 á
árinu 1845. Ef ómagabarn fannst
ekki 1845 var gengið út frá því að
það væri ekki lengur í lifenda tölu.
Til samanburðar var valinn á
handahófskenndan hátt hópur
bændabarna, sem var jafnstór og
ómagahópurinn, og voru örlög
bændabarnanna skoðuð á sama
hátt og ómaganna. Eina „reglan" við
val bændabarnanna var sú að reynt
var að velja ekki börn sem báru
mjög algeng nöfn. Það skal endur-
tekið að valið var handahófskennt
að öðru leyti, þannig að úrtakið telst
vera marktækt fyrir öll bændabörn
1801.
Fjórir nemendur tóku að sér að
leysa verkefni þetta og skiptu þeir
hinum ýmsu héruðum landsins á
milli sín. Reynt var að skipta land-
inu í fjóra nokkuð jafnstóra hluta
(miðað við heildarfólksfjöldann
1801) og skyldi hver þeirra mynda
nokkuð samstæða heild.
Ásgeir Hilmar Jónsson athugaði
örlög ómagabarnanna í þeim
sýslum, sem nú mynda Austurlands-
kjördæmi og Norðurlandskjördæmi
eystra. Oddný Finnbogadóttir valdi
Norðurlandskjördæmi vestra og Vest-
firði; Óskar Bjarnason Vesturlands-,
Reykjanes- og Reykjavíkurkjördæmi
og Guðni Björnsson Suðurlands-
kjördæmi.
Þau Oddný, Óskar og Guðni
höfðu náið samráð sín á milli við
verkefnin og notuðu í meginatriðum
svipaðar vinnuaðferðir. Mér var tjáð
að Oddný hefði mótað þær að miklu
leyti. Rannsóknarniðurstöðurnar,
sem hér eru birtar, endurspegla því
bæði tilmæli kennara um úrvinnslu
heimilda og fyrrnefndar vinnuað-
ferðir þremenninganna. Ásgeir
Hilmar fór nokkuð aðrar leiðir en
hin þrjú við samningu ritgerðar
sinnar en upplýsingasöfnun hans
var sömu gerðar og átti hann því
auðvelt með að samræma úrvinnslu
sína niðurstöðum hinna.
Ásgeir og Guðni röktu örlög allra
barnaómaga 1801 á „rannsóknar-
svæðum" sínum, en þeir voru alls
95 + 105. Oddný og Óskar gerðu
hins vegar handahófskennd úrtök af
ómagafjöldanum, sem' að vísu voru
nokkuð stór: Oddný valdi 100
ómaga af 121 og Óskar 105 af 149.
Örlítið misræmi var við val ómag-
anna. Oddný valdi aðeins þá ómaga
„sem ólust upp hjá vandalausum",
en sleppti þeim „sem nutu ölmusu á
heimili foreldra sinna eða þar sem
heilu heimilin voru á ölrnusu".
96 SAGNIR