Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 54

Gunnar Halldórsson
Marmlíf
í sveit
Orðin þurrabúð og tómthús hafa sömu merkingu; þau eiga uið heimili uið sjó sem ekki höfðu grasnyt og þarafleiðandi engar skepnur.
Þar sem fiskur uar uerðmœt útflutningsuara gat búðsetu- eða tómthúsfólk haft miklar tekjur á stuttum tíma og síðan ráðið uinnu sinni sjálft,
farið í kaupauinnu, stundað farandsölu eða uerið aðgerðarlaust langtímum saman. Þar sem framleiðni í landbúnaði uar mun minni þurítu bœnd-
ur að halda ógift uinnhjú í ársuistum fyrir lítið kaup. Afþessum ástœðum meðal annars uoru mannréttindi s.s. atuinnufrelsi og réttur til að ganga
í hjónaband, stranglega takmörkuð með lögum. Hugtakið sjálfræði er skylt einstaklingsfrelsi, en í kyrrstöðuþjóðfélaginu hafði það neikuœða
merkingu.
Lagalegum hömlum gegn búðsetum uar fylgt eftir með hörðum áróðri. Samkuœmt honum uar mannlíf í sueitum heilbrigt, eðlilegt, siðsamlegt
in um aldamótin 1600 í ritum Arn-
gríms Jónssonar. Hann telur þjóð-
inni til gildis einfalda og heilbrigða
lifnaðarhætti samanborið við aðrar
þjóðir og vill helst líkja íslendingum
við Spartverja.68 En á 18. öld sáu
menn enn meiri nauðsyn til þess að
verja tunguna til að bjarga íslenskri
menningu frá glötun:
Hvort mun betra að heiðin þjóð
hjá oss dönsku læri,
eða kristnin íslensk góð
iðkuð sé sem bæri!69
Höfundurinn, Gunnar Pálsson (1714-
-1791) telur að íslendingar verði að
halda fast í réttkristna trú sem aðrar
þjóðir hafi látið lönd og leið. í bréfi
til Skúla Magnússonar (1776) varar
hann við „framandi marglæti" og
minnir í því sambandi á „guðs sjálfs
stiftanir".70 Gunnar telur það orðið
hættulegt hvað margir ferðast til út-
landa; „vandséð ætla ég mörgum
við inndrekku óholls anda",71 segir
hann í bréfi til Hálfdans Einarssonar
árið 1782.
Það var skynsemishyggja upplýs-
ingarmanna sem Gunnar Pálsson
lagði að jöfnu við heiðni, enda var
ljóst að hún gat aldrei átt samleið
með lútherskum rétttrúnaði sem
leitaðist við að „beygja hugsunina
skilyrðislaust undir ok trúarsetn-
inganna"72 og bauð mönnum að
„láta sér nægjast með það, sem
Guð hefur opinberað oss í sínu
heilögu orði til sáluhjálpar."73
íslensk kristni var orðin sérstæð
fyrir það að haldið var fast við kenn-
ingar Lúthers um djöfulinn, helvíti
og erfðasyndina. Maðurinn var of
syndum spilltur til að geta bjargað
sálu sinni með eigin viðleitni til að
vera góður; aðeins með stöðugum
trúariðkunum gat hann gert sig
verðugan náðar guðs og aðeins
kirkjan gat miðlað náðinni með
sakramentunum.
Kenningum af þessu tagi töldu
upplýsingarmenn nauðsynlegt að
ryðja úr vegi svo að menn gætu full-
nýtt dómgreind sína til að skapa
betri heim hérna megin grafar.74
Menn áttu að einbeita sér að því að
leita náttúrulegra skýringa, hafna
öllum hugmyndum sem ekki var
hægt að styðja skynsamlegum rök-
um, hafa eigin samvisku að leiðar-
Ijósi og láta sér nægja að hugsa um
þennan heim. Dyggðugt líferni og
mannkærleikur áttu að vera óháð
boðskap kristindómsins, enda fór
megininntak hans forgörðum þegar
skynseminni var gefið vald til að
leggja dóm á opinberaðan sann-
leika Biblíunnar, velja sumt og
hafna öðru.'r>
Árið 1814 hafði hugmyndafræði
upplýsingarinnar notið vaxandi fylg-
is meðal íslenskra embættismanna
undanfarna þrjá áratugi, en almenn-
ingur tók þessum nýja útlenda hugs-
unarhætti enn með mikilli tortryggni.
Henderson segir að flest fólk hafi
verið hrætt við hann í fyrstu þar sem
það taldi víst að hann væri fylgjandi
hinni nýju tísku, en eftir að hann
hafði lýst trúarsannfæringu sinni var
hlustað á hann eins og véfrétt.71'
Hann segir einnig að bændur telji
það orðið áhættusamt að senda
syni sína á skóla vegna þess að þeir
muni hneigjast til vantrúar.77
52 SAGNIR