Sagnir - 01.04.1989, Blaðsíða 52

Gunnar Halldórsson
Skolinn Ebenezer Henderson (1784-1858) hóf hið mikla trúboðsstarf sitl í Danmörku árið 1805.
„ Var þá danskt túariíf mjög í dreyfð og dróma. Árið 1814 kom hann til íslands á uegum Breska
og erlenda Biblíufélagsins og hafði meðferðis íslenska Biblíu sem félagið hafði látið prenta í
Kaupmannahöfn. Koma hans markar þau tímamót að nú fékk íslensk alþýða í fyrsta sinn tœki-
fœri til að eignast Biblíuna fyrir uiðráðanlegt uerð.
Ferðabók Hendersons um íslandsferðina kom út i Edinborg árið 1818 og uarð einhuer besta
landkynning sem ísland hefur fengið. Er jafnue! talið að áhrif hennar á danska stjórnmálamenn
hafi orðið til að auðuetda sjálfstœðisbaráttuna.
Sérstaklega ber Henderson íslenskri alþýðu uel söguna fyrir góðar gáfur og fróðleik um hluti
sem aðeins menntamenn láti sig uarða í öðrum löndum. En þetta mat hans er í hrópandi and-
stöðu uið lýsingar ýmissa íslenskra menntamanna á gáfnafari alþýðunnar á 19. öld. Hliðstœðu
uið þennan ágreining er að finna i mismunandi rannsóknaniðurstöðum og deilum félagsuis-
indamanna nú á límum um uœgi erfða ananrsuegar og umhuerfis hinsuegar sem áhrifaualda
á greind fólks. En í Ijós hefur komið að stéttarlegur uppruni og pólitískar skoðanir uísindamann-
anna sjálfra hafa oft úrslitaáhrif á það að huaða niðurstöðu þeir komast.96 Sagnfrœðingum - og
lesendum þeirra - er hollt að ihuga lœrdóminn sem felst í þessu dæmi.
Ljóðlínur sem þessar eru lýsandi
dæmi um hversu fjarlægur sá reynslu-
heimur er sem hér er verið að
skyggnast inn í, en við hljótum að
álykta að reynslan af hungursneyð.
hafi haft veruleg áhrif á hugsunar-
hátt gamla sámfélagsins.
Han.s vísdómsfulla ráð
Allt fram á 19. öld var íslenskri al-
þýðu ætlað að lesa guðsorðabækur í
stað Biblíunnar,36 en á 18. öld var
boðskapur þeirra orðinn verulega frá-
brugðinn hugsunarhætti samtímans
í Evrópu. í stað þess að áhersla sé
lögð á yfirráð mannsins yfir náttúr-
unni er hún enn tæki í hendi guðs
til að refsa fyrir syndir. Árið 1771
hefði bók Stefáns Halldórssonar
sem vitnað var í hér að framan þótt
tímaskekkja víðast hvar í Evrópu en
á íslandi varð hún vinsæl og kom
síðast út árið 1836. „Guðs blessan
er það sem seður þig og vermir en
ekki þitt erfiði og forsjón",37 segir
Stefán. Tilgangsleysi mannlegrar við-
leitni til að bjarga sjálfum sér er
staðfest, en þjáningum er aftur á
móti gefinn tilgangur:
Hér fyrir leggur hinn alvísi Guð
sínum börnum uppá kross og
hörmungar, svo hann þar með
hafi í taumi gjálífi gamla
mannsins, og kenni þeim að
halda sig ekki saklaus.33
Þjáningin verður léttbærari þar sem
hún er merki um elsku guðs og felur í
sér fyrirheit um annað líf „í fagnaðar-
hæðum himnanna",39’ en þjáningar
þessa heims eru óumflýjanlegar:
því kann engin magt, hvorki djöf-
uls né veraldar, að auka þeim
nokkurt angur fram yfir það, sem
hans vísdómsfulla ráð hefur
niðurskammtað og leyfir.40
Það var huggun harmi gegn að þján-
ingar þessa heims voru ákvarðaðar
af guði og þjónuðu æðsta tilgangi
fífsins, að hjálpa mönnum að verða
hólpnir. En þetta viðhorf fól líka í
sér að enginn mannlegur máttur
gæti dregið úr þjáningunum og að
viðleitni í þá átt væri beinlínis
hættuleg sáluhjálp. Eðlileg niður-
staða út frá þessum forsendum var
að börnum væri best að deyja sem
fyrst og fara til guðs. En í samfélagi
sem taldi allar breytingar í framfara-
átt varhugaverðar var barnadauði
einnig æskilegur af öðrum orsökum.
Hræðsla við
fólksfjölgun
Þegar hörð andstaða íslenskrar
valdastéttar gegn þéttbýlismyndun
við sjó er skýrð með tilvísun til
einkahagsmuna bænda hættir sagn-
fræðingum til að sleppa þeim atrið-
um í heimildunum sem gefa tilefni
til flóknari skýringa. Það er til dæmis
rétt að Magnús Stephensen kveðst
vera á móti búðsetu vegna þess að
vinnufólkið hleypur „úr vistum í
þurrabúða ómennsku og hægð, svo
jarðir verða ekki, fyrir fólkseklu upp-
unnar eða fénaður forsorgaður."41
En þar með er ekki öll sagan sögð.
Þegar Magnús heldur áfram að lýsa
afleiðingum þurrabúðaiífsins leiða
fullyrðingar hans um vont siðferði
búðsetufólks beint til hugleiðinga
um fólksfjölgun. Vinnuhjú „keppast
að flytjast pörum saman í þurrabúð-
anna hægð, til að geta þar börn."‘,2
Af þessari giftingaráráttu „ietimaga
og öreiga"43 leiðir öll ógæfa þjóðar-
innar.
Veit ég samt vel, að ríkisstjórnir
leggja kapp á að fjölga hjóna-
böndum, en ekki fækka, allt til
fólksfjölgunar, er þær álíta landa
ríkdóm og ég játa það sama,11
50 SAGNIR