Sagnir - 01.04.1989, Side 52

Sagnir - 01.04.1989, Side 52
Gunnar Halldórsson Skolinn Ebenezer Henderson (1784-1858) hóf hið mikla trúboðsstarf sitl í Danmörku árið 1805. „ Var þá danskt túariíf mjög í dreyfð og dróma. Árið 1814 kom hann til íslands á uegum Breska og erlenda Biblíufélagsins og hafði meðferðis íslenska Biblíu sem félagið hafði látið prenta í Kaupmannahöfn. Koma hans markar þau tímamót að nú fékk íslensk alþýða í fyrsta sinn tœki- fœri til að eignast Biblíuna fyrir uiðráðanlegt uerð. Ferðabók Hendersons um íslandsferðina kom út i Edinborg árið 1818 og uarð einhuer besta landkynning sem ísland hefur fengið. Er jafnue! talið að áhrif hennar á danska stjórnmálamenn hafi orðið til að auðuetda sjálfstœðisbaráttuna. Sérstaklega ber Henderson íslenskri alþýðu uel söguna fyrir góðar gáfur og fróðleik um hluti sem aðeins menntamenn láti sig uarða í öðrum löndum. En þetta mat hans er í hrópandi and- stöðu uið lýsingar ýmissa íslenskra menntamanna á gáfnafari alþýðunnar á 19. öld. Hliðstœðu uið þennan ágreining er að finna i mismunandi rannsóknaniðurstöðum og deilum félagsuis- indamanna nú á límum um uœgi erfða ananrsuegar og umhuerfis hinsuegar sem áhrifaualda á greind fólks. En í Ijós hefur komið að stéttarlegur uppruni og pólitískar skoðanir uísindamann- anna sjálfra hafa oft úrslitaáhrif á það að huaða niðurstöðu þeir komast.96 Sagnfrœðingum - og lesendum þeirra - er hollt að ihuga lœrdóminn sem felst í þessu dæmi. Ljóðlínur sem þessar eru lýsandi dæmi um hversu fjarlægur sá reynslu- heimur er sem hér er verið að skyggnast inn í, en við hljótum að álykta að reynslan af hungursneyð. hafi haft veruleg áhrif á hugsunar- hátt gamla sámfélagsins. Han.s vísdómsfulla ráð Allt fram á 19. öld var íslenskri al- þýðu ætlað að lesa guðsorðabækur í stað Biblíunnar,36 en á 18. öld var boðskapur þeirra orðinn verulega frá- brugðinn hugsunarhætti samtímans í Evrópu. í stað þess að áhersla sé lögð á yfirráð mannsins yfir náttúr- unni er hún enn tæki í hendi guðs til að refsa fyrir syndir. Árið 1771 hefði bók Stefáns Halldórssonar sem vitnað var í hér að framan þótt tímaskekkja víðast hvar í Evrópu en á íslandi varð hún vinsæl og kom síðast út árið 1836. „Guðs blessan er það sem seður þig og vermir en ekki þitt erfiði og forsjón",37 segir Stefán. Tilgangsleysi mannlegrar við- leitni til að bjarga sjálfum sér er staðfest, en þjáningum er aftur á móti gefinn tilgangur: Hér fyrir leggur hinn alvísi Guð sínum börnum uppá kross og hörmungar, svo hann þar með hafi í taumi gjálífi gamla mannsins, og kenni þeim að halda sig ekki saklaus.33 Þjáningin verður léttbærari þar sem hún er merki um elsku guðs og felur í sér fyrirheit um annað líf „í fagnaðar- hæðum himnanna",39’ en þjáningar þessa heims eru óumflýjanlegar: því kann engin magt, hvorki djöf- uls né veraldar, að auka þeim nokkurt angur fram yfir það, sem hans vísdómsfulla ráð hefur niðurskammtað og leyfir.40 Það var huggun harmi gegn að þján- ingar þessa heims voru ákvarðaðar af guði og þjónuðu æðsta tilgangi fífsins, að hjálpa mönnum að verða hólpnir. En þetta viðhorf fól líka í sér að enginn mannlegur máttur gæti dregið úr þjáningunum og að viðleitni í þá átt væri beinlínis hættuleg sáluhjálp. Eðlileg niður- staða út frá þessum forsendum var að börnum væri best að deyja sem fyrst og fara til guðs. En í samfélagi sem taldi allar breytingar í framfara- átt varhugaverðar var barnadauði einnig æskilegur af öðrum orsökum. Hræðsla við fólksfjölgun Þegar hörð andstaða íslenskrar valdastéttar gegn þéttbýlismyndun við sjó er skýrð með tilvísun til einkahagsmuna bænda hættir sagn- fræðingum til að sleppa þeim atrið- um í heimildunum sem gefa tilefni til flóknari skýringa. Það er til dæmis rétt að Magnús Stephensen kveðst vera á móti búðsetu vegna þess að vinnufólkið hleypur „úr vistum í þurrabúða ómennsku og hægð, svo jarðir verða ekki, fyrir fólkseklu upp- unnar eða fénaður forsorgaður."41 En þar með er ekki öll sagan sögð. Þegar Magnús heldur áfram að lýsa afleiðingum þurrabúðaiífsins leiða fullyrðingar hans um vont siðferði búðsetufólks beint til hugleiðinga um fólksfjölgun. Vinnuhjú „keppast að flytjast pörum saman í þurrabúð- anna hægð, til að geta þar börn."‘,2 Af þessari giftingaráráttu „ietimaga og öreiga"43 leiðir öll ógæfa þjóðar- innar. Veit ég samt vel, að ríkisstjórnir leggja kapp á að fjölga hjóna- böndum, en ekki fækka, allt til fólksfjölgunar, er þær álíta landa ríkdóm og ég játa það sama,11 50 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.